Батыр – ел қорғаны
Батырлар жырының басты белгілерін білемін және батырды көркемсөзбен сипаттаймын.
1. Пікір білдір.
«Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан…» Кімдер деп ойлайсың? Сабақтың тақырыбымен қандай байланысы бар?
2. Халық ауыз әдебиеті үлгілері туралы не білетініңді айт.
1) Ертегілер
2) Халық ауыз әдебиеті үлгілері
Батырлар жыры – халық ауыз әдебиетінің көлемді түрі.
3. Жырдан алынған үзіндіні тыңда.
«Алпамыс батыр» жыры
Ежелден береке дарып, бақ қонған Жиделібайсын жерінде жұрттан асқан бай – Байбөрі еді. Байбөрінің байлығында есеп болмайтын. Төрт түлік малы Жиделібайсынның байтақ даласында аңдай өріп, көрген жанға қара жерді қайыстырып жатқандай әсер беретін.
Байбөрі қанша бай болып, дәулеті шалқып жатса да, жүрек түкпірінде орны толмай, орындалмай жүрген бір арманы болатын. Ол шаңырағына ие болар бір перзентінің жоқтығы еді.
…Байбөрінің Аналық есімді бәйбішесі көзінің жасын сүрте отырып, Байбөріге ақыл салды.
– Ақ тілеумен босағаңды аттаған ием едің, – деді Аналық, – сөзіме құлақ сал. Жаратқан жалғызды жарылқаймын десе, құдіретінде шек жоқ қой. Күдерімізді үзбейік, бордай үгіліп жаси бергенмен, ештеңе өнбес. Онан да ақ ниетпен жолға шығып, Әзірет сұлтанға жалбарынып қайтайық. Бір перзенттің зары үшін қызыл аяқ қыр кешіп, жалаңаяқ жар кешіп, қасірет шеккен күйімізді көрсетейік. Зарымыз Тәңірімнің құлағына жетіп, көз жасымыз тыйыла ма деген үмітім бар…
…Он ойланып, жүз толғанғанда, шарасыз күй кешкен Байбөріге бұл сөз қатты әсер етті. Осыдан кейін-ақ, Байбөрі жол қамына асығыс кірісіп кетті. Алдымен, қой ішінен ай мүйізді ақ қошқар таңдап, құдайыға шалды. Сонан соң, ел-жұртын жинап, мол етіп қонақасы беріп, қош айтысты…
Байбөрі мен Аналық жүріп кетті. Соңдарында «Ниет қабыл болсын!», «Жолдарың болғай!», «Тәңірім қуанышты күндерге жеткізсін!» деп шуласқан қалың жұрт қала берді…
Әлқисса, содан ұзақ сапарда ұйықтап жатқан Байбөрі мен Аналықты:
Батырлар жырының басты тақырыбы – Отанды қорғау.
Батырлар жырының идеясы – ел намысын қорғау, ерлік, батырлық. Батырлар жырының басты кейіпкері – ел қамын ойлайтын батыр. Ол – «отқа түссе күймейтін, суға түссе батпайтын» орасан күштің иесі. Жырдағы осындай әртүрлі құбылыстарды немесе белгілі бір нәрсені асыра суреттеу әдісі әсірелеу деп аталады.
Бір диуана келді де,
Асаменен түртіп оятты…
Есектен түспей тіл қатты:
«Менің атым – Шашты Әзіз,
Қыламын десең ықылас,
Жарылқады жаратқан,
Ей, бейшара, көзіңді аш!
Ұлыңның аты – Алпамыс,
Қызыңның аты – Қарлығаш,
Атса мылтық өтпейді,
Шапса қылыш кеспейді,
Қалмақтармен болар қас.
Түрегел де, қолың жай,
Болады өзі өмір жас!»
***
…Басына қалқан төңкеріп,
Сауытын алды киініп.
Саймандарын сайланып,
Әбден алды түйініп.
Лашын құстай құйылып,
Қабағы тастай түйіліп,
Жауатұғын бұлттай,
Келе жатыр қалмақ құбылып.
Кішігірім таудай боп,
Келеді қалмақ қуарып.
Күлді: «Қазақ қайда? – деп, –
Шұбар атты бала»,– деп,
Айғайлап дауысын шығарып.
Қараманды көргенсін,
Жақындасып келген соң,
Сонда Алпамыс сөйледі:
«Жаратқан, жаппар Құдайым,
Дергейіңе жылайын.
Қашпағым менің ар шығар,
Өлсем де қарсы тұрайын.
Қабырғам болса, қатқан жоқ,
Барма деп атам айтқан жоқ,
Енді қандай қыламын?»
Осыны айтып болғанша,
Шұбарды кейін бұрғанша,
Айтып ауыз жиғанша,
Қарап көзін тиғанша,
Жетіп келді Қараман
Алпамыстың қасына.
Қолындағы күрзімен
Кетті салып басына.
Осы ұрған күрзіге
Құлар еді шапқанда,
Қойқаптың тауы, тасы да.
Атының жалы сел болды,
Көзінің аққан жасына.
Ұстайтын еді Қараман,
Сәл тұрғанда қасында.
Қарғып кетті Шұбар ат
Шыдай алмай астында,
Үстінде бала бар еді,
Келмеді әлі басына.
Ап қашты Шұбар баланы,
Құла дүз мидай далаға.
Қараман қамшы басты енді
Астында Шұбаралаға.
Енді қалмақ бір жетсе,
Мұнан да аман қала ма?!
Бір жетсе деп балаға.
Ашуланып Қараман
Тұлпарды ұрды сауырлап,
Жетпедің деп Шұбарға
Ұра берді бауырлап.
Жамандатқыр ит Қара ат,
Келе ме деп ауырлап.
Шабысқанда айып жоқ,
Келеді желдей зуылдап.
Жеткізбейді Шұбар ат,
Атқан оқтай зырылдап.
Құйындай ұшып келеді,
Жал-құйрығы суылдап.
Үстінде бала барады,
Қаншама қамшы ұрса да,
Аяғын өре бастады,
Шабысқа шабыс қоспады.
Ауырлап келе жатыр деп,
Сауыт-сайман жарағын
Әр жерге қалмақ тастады.
Жеңілденіп алды да,
Енді шап деп қыстады.
Жарақтың бәрін тастатып,
Бір іске Құдай бастады.
Мұны біліп Шұбар ат
Қиқаңдап ұзап қашпады.
Құдайдан қуат болғансын,
Бала да қорқып саспады.
Сол уақыттар болғанда
Жарақтың бәрі қалғанда,
Бозторғайдай шырылдап
Шұбарға тұлпар жетеді.
Қаруы жоқ қолында
Жеткенмен қалмақ не етеді?!
Қоя берсең Шұбар ат
Күндік жерге кетеді…
Қалт бергенде жалт беріп,
Қараманды Алпамыс
Ұрып-ұрып кетеді.
Қаршығадай қайырылып,
Ителгідей сүзіліп,
Ұрып-ұрып өтеді.
Ұрған сайын Қараман
Қарақұстай қалбаңдап,
Құрбаң-құрбаң етеді.
(Жыраудың әлқисасын ықшамдаған Ақселеу Сейдімбек)
аса көп.
жер-дүниені аралап кезу.
құдірет, күш, әмір.
шоқпар тәрізді қару.
4. Жырдан әсірелеуге мысалдар теріп жаз.
5. А. Жырдағы батырдың келбетін сипатта.
Ә. Қазіргі кездің батырлары деп кімдерді атайсың?
