АДАМ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ
1. Сұрақтарға жауап бер.
1. Бүгінгі сабақ тақырыбының ғаламдық мәселелермен, құндылықтармен байланысы бар ма?
2. Адам өмірін сақтау мәселесі мен Табиғат арасында қандай сабақтастық бар?
3. Халқымыз қандай жерлерді киелі санайды?
2. «Жүйелі жоспар». Сендердің мектептеріңде «Туған жер» бағдарламасы бойынша қандай шаралар жүргізіліп жатыр? Оған өзің қандай үлес қосып жүрсің? Өз үлесіңнің ғаламдық мәселеге қатысы бар деп санайсың ба?
Егер «Туған жер» бағдарламасына қатысты іс-шараларды ұйымдастыру саған тапсырылса, неден бастар едің? Шағын жұмыс жоспарын жасап, сыныпқа таныстыр.
3. Мәтіндерді тыңда.
Рахман қайнары
4. Мәтіндегі негізгі ақпараттарды санамалап жаз. Термин сөздердің мағынасын анықта. Адам мен Табиғаттың арасындағы байланыс туралы ой толғаңдар.
5. Екі мәтіннің стилін анықтап, тілдік құралдарына кесте түрінде талдау жаса.
ЖАРНАМА
Жарнама – (франц. reclame, лат. reclamo – жар саламын) тауарлардың, қызмет көрсетудің тұтынушылық қасиеті туралы ақпарат беру және оған деген сұранысты көбейту мақсатында таратылатын хабарлама.
Белгілі бір адамдар мен ұйымдар, әдебиет пен өнер шығармалары туралы хабар таратып, оларды таныту – жарнаманың негізгі қызметі. Сонымен бірге тауардың өтімділігін арттыру, көпшілікті белгілі бір өніммен таныстыру, хабар беру де жарнаманың қызметіне жатады.
Жарнаманың түрі өте көп. Жарнаманың мазмұны түсінікті, тілі тартымды әрі тыңдаушыға қызықты, ал көлемі қысқа да нұсқа болуы тиіс.
6. Тыңдалған мәтін бойынша маңызды ақпараттарды сызба түрінде жинақтап жаз.
7. Өзің жазған жарнама мен тыңдалған мәтіндердегі тілдік құралдардың қолданылу ерекшеліктеріне тілдік талдау жаса.
8. «Ең үздік тілдесім». Жағдаят: «Рахман қайнары» шипажайының қабылдау бөліміне телефон шалып, ақпарат алуың керек. Мәтіндегі мәліметтер шеберлікпен қиюласатындай қысқа да нұсқа (10–12 үнқатымнан тұратын) хабарламалық-диалог құрыңдар. Сынып ең үздік диалог иелерін анықтасын. Жарнама тілі мен ауызекі сөйлеу үдерісіндегі тілдік құралдардың қолданысына мән беріңдер.
9. Екі топқа бөлініп, өлең шумақтары бойынша сөзжасамның нысандарына сәйкес зерттеу жүргізіңдер және жұмыс түрлерін өзара алмасып, тексеріңдер.
Алтайдың асуын асқан кім?
Ертістің кешуін кешкен кім?
Балқантау шалғынын басқан кім?
Құрлықты айналып көшкен кім?
Тақымын ер қажап,
Дидарын жел қажап,
Жүрегін шер қажап,
Еркіндік іздеген ер – қазақ!
Аптапта өзегін талдырып,
Көш бойы қайғысын қалдырып,
Егемен елдіктің төріне
Қиырдан жетті әрең шалдығып.
Алаштың ерлігін ән қылып,
Сары дала төсінде сән құрып,
Азаттық, иншалла, тұрақтар,
Қазаққа бақ болып мәңгілік.
(Ж. Әскербекқызы)
10. Мәтінді оқы.
Ғаламдағы адамзат өміріне аса қауіпті мәселелердің пайда болуының басты себебі – Табиғат пен Адамның арасындағы байланыстың бұзылуы. Адам өмірін жалмайтын індеттер де Жер-Ананың бетіндегі, қойнауындағы байлықтың құнын бағаламай, орынсыз ысырапқа ұшырататын ашқарақтықтың, табиғи ресурстарды қармап қалуға деген өлермендіктің, ақша табу жолындағы бақталастық пен тойымсыздықтың нәтижесінде туып отыр. Сол бақталастықтың соңы үлкен апат әкелетін ядролық және жаппай қыру қаруларын қолдануды өршіте түсті.
Адамзаттың демографиялық мәселесі де Адам мен Табиғаттың арасындағы байланысты бұзуда. Жер шары халқының саны 2010 жылы 6,8 миллиард болса, 2025 жылы 11 млрд адамға өседі деп болжанып отыр. Өкініштісі сол, халықтың өсуі тіршілік ортасының ластануымен қатарласа жүруде. «Адамзат санының күрт өсуі міндетті түрде экологиялық апатқа ұшыратады» деп есептейді сарапшылар.
Адамзат өміріне аса қауіпті фактордың бірі – нашақорлықтың кең етек алуы. Қазақстан өзінің географиялық орналасуы жағынан әлемдік мүдделердің тоқайласқан аумағында тұр. Әлемге есірткі өнімдерінің қомақты бөлігін шығарушы Ауғанстанның наркотрафигінің «солтүстік» бағытындағы Қазақстан жері арқылы ауған есірткілері Ресей мен Батыс Еуропа елдеріне жол тартуда.
Адамзат тағдырына кері ықпал етіп отырған ең қауіпті нәрсе – індет ауруларының кең таралуы. Қазақстан әлемдік ВИЧ-СПИД індетінен тыс қала алмады. Егер 1987 жылы елде алғашқы ВИЧ-инфекциясы тіркелсе, 1996 жылы оның саны 46-ға жетті. 2009 жылы 2000-нан астам қазақстандық ВИЧ-инфекциясын жұқтырған. Көршілес Өзбекстанда 2009 жылы 4016 адам, Қырғызстанда 687 адам ВИЧ-инфекциясын жұқтырған. Орта Азия мемлекеттерінде ВИЧ көбінесе инъекция жасалу кезінде таралатыны мәлім болып отыр.
Соңғы жылдарда бес жасқа дейінгі балалардың полимелит ауруының асқынуы байқалуда. Орта Азия халықтары үшін полимелит эпидемиясының ошағы Тәжікстан Республикасы болып отыр. Құс тұмауы, шошқа тұмауы сияқты жаңа індет түрлері де шегараларды басып өтуде.
Әлемдік тәртіптер мен мемлекетаралық қатынастардың өзара тәуелділік пен ортақтасу принципіне бейімделе түскендігі нақты байқалады. Әлем халықтары мен мемлекеттері жаһандық қауіптер мен мәселелерді бірлескен күшпен өзара келісім саясатымен ғана шешуге болатындығын ұғынып отыр. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бері қарай әлемдік жақындасу, бірлесу, ортақтасу, мүдделердің тәуелділігі сияқты үдерістер кең етек ала бастады. Әлемдік деңгейдегі ортақ мәселелер жүйесінің қалыптасуы өткен ғасырдың 70–80-жылдарында нақты нәтижелерін беріп, жаһандық жаңа тәртіптер қалыптасты. Адамзат өркениеті бір сапалық деңгейден екінші мүлдем жаңа сапалық деңгейге ауысты. Жаһандану үдерісі ХХІ ғасырдың бастапқы кезеңінде бұрынғыдан да әлеуетті бола түсті. Әлем мемлекеттерінің жаһандық мәселелерді шешуге араласу жолдары БҰҰ, ЕЫҚҰ, ШЫҰ, БСҰ сияқты халықаралық ұйымдар арқылы жүргізіліп отыр. Дегенмен, әр адамның өз тағдыры өз қолында екенін ұмытпаған абзал.
(«Ғаламдық экологиялық проблемалар» мақаласынан)
11. Оқыған мәтін бойынша күрделі жоспар құр. Жоспар сұраулы сөйлем түрінде болсын.
12. Мәтіннің ең соңғы сөйлеміндегі түйінге қатысты өз пікіріңді 3–4 сөйлеммен жаз. Парталасыңмен жазбаларды алмасып, ой бөлісіңдер.
13. Мәтіндегі адамзат өміріне тікелей қауіпті мәселелерді кластер түрінде жинақтап көрсет. Сол бойынша мәтін мазмұнын ауызша баянда.
14. Мәтіндегі сөзжасамдық нормаға сай жасалған сөздерді топтастырып, кесте түрінде жаз. Олардың жасалу жолдарын түсіндір.
15. Мәтін мазмұны бойынша диалог құрыңдар. Жағдаят орнын (үйде, сыныпта, университеттің алдында, көшеде, дәмханада, телестудияда және т.б. орындар) және рөлді (оқушы – оқушы; оқушы – ата-ана; достар; оқушы – журналист; шетелдік досың – өзің; маман – оқушы және т.б. рөлдер) өздерің таңдаңдар. Қай стильде сөйлегендеріңді және қалай сөйлегендеріңді бағалаңдар.
16. «Баспасөз конференциясы». Өздерің таңдаған болашақ мамандық саласы бойынша бес-бестен топқа бірігіңдер. Сол сала бойынша ғаламдық мәселелермен айналысып жүрген бір қайраткер туралы ақпарат жинаңдар. Жинақталған ақпарат негізінде төртеуің журналист, біреуің қайраткердің рөлінде сұхбат жүргізіңдер. Сұхбатта адам өмірін сақтау мәселесіне басымдылық берілсін.
17. Екі ақынның өлеңін оқы. Олардың мағынасын бүгінгі сабақпен байланыстырып айт. Мәтіндегі туынды сөздерді тауып, құрамына талдау жаса.
Атамның қонған қонысы –
Түн асса, тұтам түгі өскен,
Басылмайтын қонысы.
Аққан бұлақ сай-салаң,
Шытырман тоғай айналаң,
Жоның жайлау кең алаң,
Атам қонған кең далам,
Мендей сені қызғанар,
Бауырыңда өскен бай-балаң?
Көл қорығын қызғыштай
Сен десе салам байбалам.Жайлауыңды көргенде,
Жадыраймын, жайланам.
Өксігіңді ойласам,
Ұйқы беріп қайғы алам.
(Дулат Бабатайұлы)
Кеше бала ең, келдің ғой талай жасқа,
Көз жетті бір қалыпта тұра алмасқа.
Адамды сүй, Алланың хикметін сез,
Не қызық бар өмірде онан басқа?!
(Абай)
18. Екі ақынның өлеңін бір мәтіннің ішіне сыйғызатындай тақырып таңда. Тақырып бүгінгі өткен сабақпен байланысты болсын. Тақырыпқа сай жоспар құр, сол бойынша ғылыми-көпшілік стильде екі ақын өскен өңірдегі экологиялық жағдай мен адам денсаулығының байланысы туралы ойтолғау жаз.
19. Сұрақтарға жауап бер.
• Маған … қиын болды.
• Мен … тапсырмаларын орындадым.
• Мен … екендігін түсіндім.
• Мен … үйрендім.
• Мені … таңғалдырды.