ҰЛЫ ДАЛА ҰЛАҒАТТАРЫ
1. «Ұлы Дала» дегенді қалай түсінесің?
2. «Ұлағат» сөзі қандай мағынаны білдіреді?
1-тапсырма. Мәтінді тыңда.
2-тапсырма. Тыңдалым мәтінінен ең қажетті ақпараттарды анықтап, тарихи тұлға туралы сұрақтар құрастыр.
3-тапсырма. «Ыбырай ұлағаты» тақырыбына энциклопедия, сөздік, газет-журналдардан ақпарат жинап, мәтін құра. Авторына сілтеме жаса.
3-тапсырма. Мәтінді оқы.
Әлихан Бөкейхан
Әлихан Нұрмұхаммедұлы Бөкейхан – ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қатарындағы ерекше тұлға.
Көрнекті қоғам қайраткері, халқымыздың тұңғыш саяси Алаш партиясының және ұлттық Алашорда үкіметінің төрағасы, ғалым, экономист, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы әрі публицист, ардақты азаматтың сан қилы қызметі ұрпағына өнеге.
1920–1922 жылдары оған «буржуазиялық ұлтшыл» деген айдар тағылып, айлап абақтыда отырған. Большевик көсемдері Әлихан Бөкейханды елінен кетуге мәжбүр етіп, 1922 жылдың күзінде ол Мәскеуге жер аударылған. Оны елінен тыс жерде – Мәскеуде өлім жазасына кесілсін деген үкім шығарылып, сол үкім 1937 жылдың 27 қыркүйегінде жүзеге асырылған.
(М. Базарбаев)
5-тапсырма. Оқылым мәтіні бойынша ұяшықтарды толтыр.
6-тапсырма. Эвфемизм және дисфемизм сөздерді екі бағанға бөліп жаз. Сөздерді ауыстырып айтудың дұрыс және бұрыс жақтарын дәлелде.
Ақсаусақ, қолды болды, жүріп кетті, сөзуар, жылампаз, пысқырма, қағынды, жүгірмек, шөпжелке, айдағаның бес ешкі, ысқырығың жер жарады, өсекші, сөз тасиды, о дүниелік болды, ақсақ, көз жұмды, қол салды, оңбаған, қағып кетті, қортық, аузымды аңқитып кетті, қаза болды, жылмағай, су жұқпас.
7-тапсырма. Оқылым мәтіні бойынша өз ойыңмен бөліс.
8-тапсырма. Сөйлемдерден дисфемизм сөздерді тап және қандай мағынада жұмсалып тұрғанын түсіндір.
Сумақай қоймашының ол сөзіне бұл күлген де қойған. Бірақ, байқады, осы жаман неменің жүріс-тұрысы әлгі ақсақтың айтқанының алдыңғысынан гөрі соңғысына көбірек келіңкірейді (Ә. Кекілбаев). – Ей, мынау кім? Қайдан ерттің? Түу, өзі сап-сары, – деп шайпу мінезбен Мысықты бір нұқып қалды. – Өй, жынды, есерсоқ неме! Әрі кет, мұнда нең бар? – деп Шоқан тұра ұмтылып еді, қашып үйге кіріп кетті (С. Бегалин).
9-тапсырма. Эвфемизм және дисфемизм сөздердің ортақ белгілерін, айырмашылықтарын мына сызбаға түсіріп жаз.
Үлгі: Эвфемизм: сыпайы.
Ортақ белгі: ойды бейнелейді.
Дисфемизм: әдепсіз.
10-тапсырма. «Өнегелі ғұмыр: тарихи тұлғалар» тақырыбына өздерің білетін тарихи тұлғалар туралы мәліметтерді жан-жақты, әр қырынан салыстырып, анықтаңдар, зерттеу жүргізіңдер.
11-тапсырма. Газет-журналдардан тарихи тұлғалар туралы мәлімет тауып, жұп болып сұхбаттасыңдар. Ең көп мәлімет білетін жұптарды анықтаңдар.
12-тапсырма. Өлеңде көтерілген мәселені анықта. Өз болжамыңды дәйектеп айт.
Заманда басқан аяқ кейін кеткен,
Жасымай Алашына қызмет еткен.
Болса да қалың тұман, қараңғы түн,
Туатын бақ жұлдызына көзі жеткен.
Түймеге жарқылдаған алданбаған,
Басқадай бір басы үшін жалданбаған.
«Қайткенде Алаш көркейер» деген ойдан,
Басқа ойды өмірінде малданбаған.
(С. Торайғыров)
13-тапсырма. «Абай – ұлы тұлға» тақырыбына эссе жаз. Оған қарапайым жоспар құр.
14-тапсырма. Берілген фигураларға сәйкес өзіңді-өзің бағала.
1-фигура. Не үйрендім?
2-фигура. Қанша мәлімет алдым?
3-фигура. Әлі де білгім келеді.
4-фигура. Нені түсінбедім?
