Фонетика әлеміне саяхат
· Тыңдаған мәтіннің тірек сөздерін белгілей аламын.
– Мерей, тыңдашы. Айналамыздан сан түрлі дыбыстар естіледі: ұшып бара жатқан ұшақтың гүрілі, желдің гуілі, қамыстың сыбдыры, иттің үрген дауысы, құстардың сайраған үні, күннің күркіреген гүрілі, ағаш бұтақтарының сықырлағаны т.б.
– Бізді бұлардан басқа тіл дыбыстары қоршап тұр. Олар бір-бірімен бірігіп, мағыналы сөз жасайды. Тіл дыбыстарын естиміз және айтамыз. Осы тіл дыбыстарының жасалу, айтылу, естілу және буын, екпін мен интонация мәселелерін фонетика қарастырады.
Саяхатымызды тіл дыбыстарынан – алдыңғы сыныптарда өткен материалдарды қайталап еске түсіруден бастаймыз.
25. Сөздерді оқы.
Көбелек, шың, ұлан, ер, жапырақ, өлке, көгершін, пияз, киік.
• Әр сөзде неше дыбыс, неше әріп барын анықта.
• Қай сөзде дыбыс пен әріптің саны бірдей емес?
• Дыбыс пен әріптің бір-бірінен өзгешелігі неде?
26. Сызба бойынша тіл дыбыстары туралы білетініңді айт.
27. Мәтінді тыңда.
Бұлт өзеннен су алса…
Кейде сіркіреп, кейде нөсерлеп жауатын жаңбыр қайдан шығады? Шағын бұлақтар, үлкен өзендер қайда барып құяды деп ойлайсыңдар?
Осы сулардың біразы егінді суарғанда, жазық жайылымға жайылғанда жерге сіңіп, жер астындағы су қорына қосылады. Содан кейін бастау немесе құдық арқылы қайтадан жердің үстіне шығады.
Ал кейбірі үлкен көлдерге құяды. Көл айдыны арқылы буланады да, бұлтқа айналады. Содан соң жаңбыр болып жерге қайта жауады.
Бабаларымыздың «Бұлт өзеннен су алса ғана жауады» деуі содан шығар.
Спандияр Ақаев
• Сұрақтарға жауап бер:
1. Бірінші сұрақ не туралы?
2. Екінші сұрақ нелер туралы?
3. Нелер жерге сіңіп, жер астындағы су қорына қосылады?
4. Су не арқылы жердің үстіне шығады?
5. Кейбірі қайда құяды?
6. Көл айдыны арқылы қайтеді?
7. Бабаларымыз не деді?
• Қарамен жазылған сұрау мағынасындағы сөздерге жауап болатын сөздерден тірек сөздер қатарын құра.
Жаңбыр, шағын бұлақтар, …
• Өзің құраған тірек сөздер бойынша мәтін мазмұнын айтып көр.
28. Жоғарыдағы мәтіннен нақыл сөзді тауып жаз. Сол сөйлемдегі
сөздерге үлгі бойынша дыбыстық-әріптік талдау жаса.
Жазбаша талдау үлгісі:
1) дауыстыны – д әрпімен; 2) ұяң дауыссызды – ұ әрпімен; 3) қатаң дауыссызды – қ әрпімен; 4) үнді дауыссызды – ү әрпімен бағдар сызық арқылы белгіле: [б←(ұ) ұ←(д) л←(ү) т←(қ)] – 1 буын, 4 дыбыс, 1 дауысты.
Ауызша талдау үлгісі:
Бұлт сөзінде 1 буын (бұлт), 4 дыбыс (оның 1-еуі дауысты, 3-еуі дауыссыз); 4 әріп бар. Сөздің бірінші дыбысы [б] – ұяң дауыссыз; [ұ] – жуан дауысты; [л] – үнді дауыссыз; [т] – қатаң дауыссыз.
29. Сызық бағытымен екі әріп тастай отырып оқу арқылы мақал құрастырып көр.
• Құрастырған мақалыңдағы сөздерге ауызша және жазбаша фонетикалық талдау жаса.
• Мақалдан бірде дауысты, бірде дауыссыз болып тұрған дыбысы бар сөздерді тап. Неге олай екенін дәлелдеп көр.
30. Мәтінді тыңда.
Әнші құм
Жетісу өңірінде орналасқан құмды төбе «Әнші құм» деп аталады. Биіктігі – 150 метр, ұзындығы – 8 км, ені – 3 км. Оның бұлай аталуының өз сыры бар. Жел соққанда, майда құм түйіршіктері сусылдап төмен қарай жылжиды. Осы кезде сырнайдың үніне ұқсас таза, әдемі әуен естіледі.
Егер жел күшейе соқса, әлгі әдемі әуен реактивті ұшақтың гуіліне ұқсап кетеді. Осындай ғажап әуенді есту үшін адамдар оған әдейі келетін болған. Табиғаттың мұндай ғажап әншісі ешбір елде жоқ.
«Қазақстан табиғат ғажайыптары» кітапшасынан
• Жоспарды толықтырып, мәтін бойынша мазмұндама жаз.
Жоспар:
1. Әнші құмның сипаты.
2. «Әнші құм» аталу себебі.
3. …
• Жазған жұмыстарыңды өзара тексер. Жіберілген қате түрлерін анықта.
31. Парталас жұбыңмен диалогті оқып, әрі қарай жалғастыр.
– Мерей, сен жазғы демалыста қайда бардың?
– Мен атаммен бірге Әнші құмды көруге бардым.
– Әли, ал өзің қайда бардың?
– Мен Жұмбақтасқа бардым.
– …
32. Сөздердің тасымалдану түрлерін көрсетіп жаз.
Жетісу, түйіршік, өңір, күшею, әуен.
• Сөздерді тасымалдаудың себебін түсіндір.
33. Алдымен әріптерді мағыналы сөздер шығатындай етіп ұяшыққа орналастыр.
Содан соң ұяшықтағы нөмірленген сандар бойынша жаңа сөз жаса.
• Тапқан сөз туралы дереккөздерден ақпарат жина.