Пайымдау мәтінінің мазмұндық және
құрылымдық ерекшеліктері
· Пайымдау мәтінінің құрылымдық ерекшеліктерін анықтаймын.
28. Мәтінді мұқият тыңда.
Мерей: – Әли, неліктен білім байлықтан артық деп есептеледі?
Әли: – Бір ғұлама білімнің артықшылығын бірнеше дәлелмен көрсеткен екен.
Біріншіден, білім – даналардан қалған мирас*, ал байлық – бақылардан* қалған мұра.
Екіншіден, білім сені бағады, ал байлықты сен бағасың.
Үшіншіден, білім досыңды көбейтеді, ал байлық дұшпаныңды көбейтеді.
Төртіншіден, білім іздеген сайын көбейе береді, жұмсағанмен азаймайды, ал байлық жұмсасаң, азаяды.
Бесіншіден, білімді ұрыдан қорғаудың қажеті жоқ, ал байлықты ұрылардан күнде қорғайсың.
Алтыншыдан, білімдіні ел құрмет тұтады, ал байлығың мол болса, қызғанады.
Жетіншіден, білімге есеп-қисап жүргізбейсің, ал байлығыңды күнде есептеп отыруың қажет.
Ділда Матайқызы
• Кестені пайдаланып, дәлелдей білуге үйрен.
Бұл – пайымдау мәтіні,
өйткені, ол түсіндірілетін, дәлелденетін 1-бөліктен және оны түсіндіру, дәлелдеу пікірі бар 2-бөліктен тұрады.
оған неліктен? сұрағы қойылады.
түсіндіруде, дәлелдеуде біріншіден, … қыстырма сөздер қолданылады.
29. Мәтінді көшіріп жаз. Дәлелденетін пікір мен дәлелдеу пікірін жалғап тұрған көмекші сөздің астын сыз.
Білім байлықтан артық, себебі ол сені бағады, досыңды көбейтеді.
30. Сен көп ертегі оқыдың. Солардың кейбіреуіндегі оқиғаның неліктен солай болғанын дәлелде.
Мысық құйрығынан айырылып қалды, өйткені … .
Ешкі апанға секіріп түсті, өйткені … .
Екі лақ суға түсіп кетті, өйткені … .
• Сен таңдаған ертегінің пайымдау мәтіні екенін дәлелде.
31. Жағдаяттан шығып көр.
Мұғалімнің «Оқжетпес сөзін неліктен бас әріппен жаздыңдар?» деген сұрағына оқушылар әртүрлі жауап берді:
1. Мен Оқжетпес деген сөзді бас әріппен жаздым, өйткені берілген мәтінде бас әріппен жазылып тұр екен.
2. Оқжетпес деген сөзді бас әріппен жазу керек.
3. Оқжетпес деген сөзді бас әріппен жазу керек, өйткені ол – тау аты. Жер, су, өзен-көл атаулары бас әріппен жазылады.
4. Мен оқжетпес сөзін кіші әріппен жаздым.
• Қай оқушының жауабы дұрыс? Ол ойын нанымды, дәлелді етіп жеткізе алды ма?
• Бұл жауаптардың қайсысы пайымдауға жатпайды?
32. Пайымдаудың алғашқы бөлігін оқы. Сәйкес түсіндірмені пайдалану арқылы мәтінді толықтыр.
1. Ботаника бағында ақша ағашы өсіріледі. Оның ақша ағашы деп аталуының себебі, …
→ бұл ағашты өсірсе, ақша мол болады деген сенім бар;
→ оның бұтақтарында тиын өседі.
2. Кемпір мен шал қызға «Түймеқыз» деп ат қойды, өйткені…
→ оны түймелердің арасынан тауып алды;
→ оның үлкендігі түймедей-ақ еді.
3. Ойнап жүріп жылауға болмайды, неге десеңіз, …
→ ойын болғаннан кейін бәрі болады;
→ шашың түсіп қалады.
• «Қарамен жазылған сөздер мәтін бөліктерін байланыстырады» деген пікірмен келісесің бе? Өз көзқарасыңды білдір.
33. Пайымдау мәтінінің сызбасына қара. Ол қандай бөліктерден тұрады?
Пайымдау мәтіні бөліктерін қандай сөздер байланыстырып тұр?
34. Пайымдау мәтінінің бөліктеріне назар аудар.
I. Дәлелденетін пікір. Мыңдаған жылдар бұрын сәнді сарайларды кірпіштен салған. Кірпіштен үй салу құрылысшыларға өте ұнаған еді.
II. Дәлелдеу пікірі. Кірпішті саз бен құмнан жасайды. Ал саз бен құм барлық жерден табылады. Кірпіш отқа жанбайды, суға ерімейді. Қатты аязда да шытынамайды.
III. Қорытынды. Кірпіштен салынған үй қыста жылы, жазда салқын болады.
Борис Зубков
• Пайымдау мәтінінің бөліктерін жоғарыдағы сызбада берілген көмекші сөздердің көмегімен байланыстырып жаз.
35. Мәтінді түсініп оқы.
Атымтай жомарт
Атымтай жомарт өзі есепсіз бай бола тұрып, күн сайынбір мезгіл үстіне ескі-құсқы киім киіп, отын кесіп, шөп тасып жұмыс қылады. Бір күні өзінің жақын таныстары сұрады дейді:
– Жомарт, құдай берген дәулетіңіз бар, ашқа – тамақ, жалаңашқа – киім, үйсіздерге үй болдыңыз, сөйтіп тұрып өз басыңызды, мәртебеңізді төмен түсіріп, кедей адамша отын кесіп, шөп тасығаныңыздың мәні не?
Жомарт айтты дейді:
– Төрт түрлі себеп бар. Әуелгісі: әдемі ат, асыл киім, асқан дәулетті үнемі әдет етсем, көңілге желік кіргізеді; сол желіккен көңілмен өзімнен терезесі төмен бейшаралардан жиреніп, көз салмай, кем-кетікке жәрдем беруді ұмытармын деп қорқамын. Екіншісі: бар бола тұрып мен жұмыс қылсам, мұның кемшілік емес екенін біліп, кейінгілер әбірет* алсын деймін. Үшіншісі: күн сайын өз бейнетіммен тапқан бір-екі пұлға* нан сатып алып жесем, бойыма сол тамақ болып тарайды, еңбекпен табылған дәмнің тәттілігі, сіңімділігі болады екен. Төртіншісі: құдай тағаламның берген дәулетін өзімсініп, тиісті орындарына жаратпай, көбісін өзім ішіп-жеп, өзім тұтынсам, мал берген иесіне күнәлі болармын деп қорқамын.
Ыбырай Алтынсарин
• Мәтіндегі пайымдау бөліктерін ажырат.
• Түсіндірмені (дәлелдеуді) нақтылап тұрған көмекші сөздерді тап.
36. Мәтінді түсініп оқы.
Тазалықтың сыры
Үйдегі мысықтар ертеңнен кешке дейін «жуынады» да жатады. Сонда мысықтардың ерекше тақуа* болыпшыққаны ма? Оның әртүрлі себебі бар екен. Мәселе тазалықта ғана емес – мысықтар үстін жалаған кезде кірін кетіріп, тамақ қалдықтарынан тазарып қана қоймайды, денесінен шығатын иісті де жояды. Өйткені олар үшін иіс өте зиянды. Себебі жемтігі оның иісін күні бұрын сезіп қойса, ол аш қалады.
Сондықтан жуынып, тазарған мысық құлағын тігіп, тышқан інінің аузында әлденеше сағат аңдып отырып, мақсатына жетіп тынады.
«Негеш» кітабынан
• Бұл мәтіннің қай түрі?
• Өз сөзіңмен пайымдау мәтінінің бөліктері қамтылатындай етіп, мәтінді ықшамдап жаз.