ТАҢҒАЖАЙЫП АШЫЛЫМ
1. «Аквариум». Берілген сұрақтар бойынша диалог құрыңдар. Диалогте шешендік сөзге қажетті құралдарды қолданыңдар. Ең үздік диалогті анықтаңдар.
1) Әлемде нақты бір елдерге берілген қандай имидждік атауларды (мысалы, «Күншығыс елі» деген сияқты) білесің?
2) «Ұлы дала» атауының мағынасын қалай түсінесің?
3) Ұлы Жібек жолы туралы не білесің?
4) Ұлы Жібек жолының қазақ елі үшін маңызы қандай болды?
5) Неліктен «Ұлы даланың жеті қырының» бірі ретінде Ұлы Жібек жолы алынған?
2. Төмендегі суреттерге қара. Олардың қайсысы бүгінгі сабақ тақырыбына қатысты болуы мүмкін? Болжам жасап, ойыңды дәлелде.
Ғылыми стиль
Ғылыми стиль – зат не құбылыс ғылыми негізде сипатталып, дәлелдеуді қажет ететін жазба стильдің бір түрі. Ал пікір дұрыстығын дәлелдеу үшін ғылыми стильге нақтылық, мазмұн дәлелділігі қажет.
Ғылыми стильдің лексикасындағы ерекшелік: сөз тек өзінің негізгі мағынасында жұмсалады. Сөздің көпмағыналылығы, бейнелі сөздер мұнда аз кездеседі. Сондай-ақ сөйлем мүшелерінің қалыпты орны, тіл нормасы қатаң сақталады. Ғылым салаларының ерекшеліктеріне қарай әр саланың арнайы термин сөздері болады. Мысалы, тіл білімінде лингвистика, лексика, фразеология т.б.; физикада анод, атом, салмақ, шама т.б. Сонымен бірге белгілі бір ғылымның саласында қолдану аясына байланысты жалпылама лексиканың кейбір сөздері термин сөзге айналады.
Ғылым ылғи алға басып, дамып отыратыны белгілі. Ғылымның дамуымен бірге жаңа ұғымдар туып отырады.
Ғылыми стильдің үш түрі бар: таза ғылыми стиль, ғылыми-оқулық стилі, ғылыми-көпшілік стиль. Энциклопедиялар, ғылыми-танымдық журналдар, газеттер мен сайттардағы ғылымға қатысты мәтіндер ғылыми-көпшілік стильде жазылады. Оқулықтар мен оқу-құралдарындағы ғылыми ақпараттар ғылыми-оқулық тілімен беріледі. Ал тек қана ғылыми ортаға арналған монография, диссертациялық еңбектер, арнайы салалық басылымдарда жарияланатын ғылыми мақалалар мен жоба жұмыстары таза ғылыми стильде баяндалады.
Ғылыми стильге ғылымның әр саласына қатысты жазылған ғылыми еңбектер: монография, оқулық, мақала, ғылыми есеп, диссертация, реферат, баяндама, тезистер т.б. жатады.
«Қазақ тілінің стилистикасы» оқулығынан
3. Теориялық мәтін бойынша төмендегі кестені толтыр.
4. Елбасының «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласындағы алтыншы қыры туралы мәтінді тыңда.
5. «Ізден, ойлан, талқыла» стратегиясына сәйкес қосымша дереккөздерді пайдаланып, «Ұлы Жібек жолы» мен «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» бағдарламасын не байланыстырады?» деген сұраққа жауап беріңдер.
6. Тыңдалым мәтіні бойынша «Қос жазба күнделігі» әдісімен кестені толтырыңдар. Термин сөздер мен бейтаныс сөздердің мағынасын «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне» не басқа дереккөздерге қарап жазыңдар. Терминдер қай ғылым саласына жататынын анықтаңдар.
7. Тыңдалым мәтініне сүйеніп, ғалым мен оқушының диалогін құрыңдар. Ол үшін, алдымен, сұрақтар мен жауаптарды бірлесіп анықтаңдар.
8. 4-тапсырмада берілген карта мен тыңдалым мәтінін байланыстырып, ғылыми-көпшілік стильде шағын мақала жаз.
9. Ұлы даланың төртінші қыры туралы мәтінді оқып, негізгі тірек сөздерді теріп жаз
Алтын киімді адам
Біздің түп-тамырымызға жаңаша көзқараспен қарауға жол ашып, әлемдік ғылым үшін сенсация саналған жаңалық – 1969 жылы Қазақстанның Есік қорғанынан табылған, өнертанушы ғалымдар арасында «қазақстандық Тутанхамон» деген атқа ие болған – Алтын киімді адам.
Бұл жауынгер талай тылсым құпияның бетін ашты. Біздің бабаларымыз әлі күнге дейін өзінің асқан көркемдігімен тамсандыратын аса жоғары деңгейдегі көркем дүниелер жасаған. Жауынгердің алтынмен апталған киімдері ежелгі шеберлердің алтын өңдеу техникасын жетік меңгергенін аңғартады.
Дала халқы өз көсемдерін барынша ұлықтап, оның мәртебесін күн секілді құдірет деңгейіне көтеріп асқақтатқан. Қорымдағы сән-салтанатты жасау-жабдықтар ежелгі бабаларымыздың зияткерлік дәстүрлерінен де мол хабар береді. Жауынгердің жанынан табылған күміс кеселердің бірінде ойып жазылған таңбалар бар. Бұл – Орталық Азия аумағынан бұрын-соңды табылған жазу атаулының ішіндегі ең көнесі.
Н. Назарбаев. «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласынан
10. Мәтіндегі әр абзацқа тезис жаз.
11. Мәтінде не туралы айтылғанын аннотация түрінде жинақтап жаз.
12. Қосымша ақпарат көздерінен Алтын киімді адам мен Тутанхамонға қатысты мәліметтерді тауып оқыңдар. «Венн диаграммасы» бойынша ескерткіштердің ерекшелігі мен ұқсастығын таза ғылыми стильде жазып, салыстырыңдар.
13. Жағдаяттық тапсырма. Жоғары сынып оқушылары арасында «Алтын киімді адам – ерекше жәдігер» тақырыбында шығармашылық байқау өткелі жатыр. Осы ақпаратты әртүрлі жағдаяттарға сай ғылыми, көркем әдеби, ауызекі сөйлеу стилінде жаз. Мәтіндердің мақсатты аудиторияға сәйкес қызметін, құрылымын, тілдік ерекшелігін салыстыра талда.
14. Синектика. Жеті оқушыдан топқа бірігіп, топ ішінде «Ұлы даланың жеті қыры» ретінде алынған құндылықтардың өзара тілдесуін көрсетіңдер. Алдымен жеребе таңдау тәсілімен бірі – Алтын киімді адам, бірі – қызғалдақ гүлі және т.б. болады. Талап: әр құндылық өзінің мәні мен ерекшелігі туралы айтып, шешендігін көрсетуі тиіс. Сынып оқушылары алдымен топтардың білім деңгейін, одан соң жеке оқушылардың шешендігін бағалап, ең үздік шешенді анықтайды.
15. Өлеңді мәнерлеп оқып, мәтін бойынша жұмыс істеңдер.
Жібек жолы
Күн туса да қандай бір сауырлаған,
Жібек жолды кең дала, тау жырлаған.
Жібектейін жатқасын шұбатылып,
Жығылғанның еш жері ауырмаған.
Бұйра жалды қырларын сағымдаған,
Ұлы дала ешкімге бағынбаған.
Жиһаз артқан керуен
Жібек жолмен
Алтын өзен секілді ағындаған.
Байлық және ағылып тасқындаған,
Сауда қуған кімді де жатсынбаған.
Ұбап-шұбап жосыған керуені
Қарақшыға бұл жолды бастырмаған.
Тасқа қашап, мұң-сырын тауға ақтарған,
Ерлер қанша жат жерде аунап қалған?
Қара жолмен қара жау қаптағанда,
Жібек жолмен сарбаздар жауға аттанған.
Жүргізгенде әмірін Уақыт өктем,
Жауады деп ойлама жақұт көктен.
Қара жолмен жетсе егер қара Қайғы,
Жібек жолмен Бақ жеткен, Бақыт жеткен.
Тіршіліктің көздері бұлақтаған,
Жерұйықтан жұрт бар ма жырақтаған.
Ұлылықтың өзі де
Жібек жолмен
Көшіп келіп қазаққа тұрақтаған.
Ел түледі, бұл шақта қыр түледі,
Мәңгі бақи көгімнен Күн күледі.
Жібек жолмен адаспай, Азаттығым
Жеткен шығар еліме, кім біледі?!
Р. Ниязбеков
Мәтін бойынша жұмыс: Өлеңнің идеясын анықтап, тіліне талдау жасаңдар. Жібек жолы жайлы не білесіңдер? Сол замандағы түркі тілінің халықаралық деңгейдегі тіл болуы мүмкін бе? Өз пікіріңді айт. «Жалпыадамзаттық өркениет: Түркі мәдениетінің рөлі» тақырыбында ойталқы ұйымдастырыңдар. Ол үшін ойталқының мақсатын анықтап, онда талданатын мәселелерді бірге белгілеңдер. Орталарыңнан жүргізушіні сайлаңдар.
16. «Көнеден жеткен жәдігерлер» тақырыбына аргументті эссе жаз. Онда орфографиялық норма мен тыныс белгілерінің дұрыс қойылуын қадағала.
17. Тақырып бойынша өз ойыңды тұжырымдап жаз.
1) Нені жақсы түсіндің?
2) Нені түсінбедің?
3) Мақалада «Ұлы даланың жеті қырына» нені жатқызған?