Ұлттық сусын
Көркем ойды сызба, сурет түрінде ұсынамын және өлеңнің құрылысын жетілдіремін.
1. Қымыз сусынын сипаттап айт.
Қайда? Бұл сөзді қайда және қандай мағынада естіп едің?
Қалай? Осы атауды өзің, отбасың қолданған кездерден мысал келтіре аласың ба?
Қандай? Қандай екен?
2. Зер салып тыңда.
Қазақтың дәстүрлері
Қымызда да қымыз бар,
Қымыз – қуат,
Қымыз – нәр…
Қымыз – сусын шөл басар,
Жанға – шипа,
Шырын, бал!..
Қасиетін,
Атауын,
Білген дұрыс мұның – дәл!..
Дәуірлеген атағы,
Қымыздың көп атауы…
Оны: ашулы, жуас деп,
Жіктеп бөліп жатады.
Тойда – Қымызмұрындық,
Дәстүр, салтты ұғындық:
Мерекесін –
Қымызсыз
Өткізбейді бүгін жұрт…
Қымызда да қымыз бар,
Қымыз – қуат,
Қымыз – нәр…
Қасиетін,
Атауын,
Білген дұрыс мұның – дәл!..
Өтепберген Ақыпбекұлы
3. Автор туралы әңгімеле.
Өтепберген Ақыпбекұлы
1950–2007
- Қазіргі Алматы облысы Қапал ауданы Қызылағаш ауылында туған.
- Балалар ақыны.
- Балаларға арналған «Доп», «Жылдың төрт мезгілі», «Мен таңдайтын мамандық» т.б. кітаптары бар.
4. Берілген мәліметтерді түсініп оқы.
Қымызмұрындық – бие байлап, алғашқы қымыз ішу тойы. Құлын байлап, бие сауылып, оның сүті қорланып ашытылған соң, ақсақалдар мен көрші-қолаң екі-үш күн бойы жиналған қымызға – «Қымызмұрындыққа» шақырылған. Алғашқы қымыз адамдарға салтанатты түрде ұсынылып, «көпке бұйырсын» деген тілекпен беріледі. Ақсақалдар үй иесіне рақмет айтып, батасын береді. Халықтың бұл дәстүрі де қонақжайлылықты, жомарттық пен мәрттікті, бірлікті аңғартады.
«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы, 6-том
Қымыз ашыту – үлкен өнер. Биенің жаңа сауылған сүтін сүзіп, күбідегі немесе сабадағы қорға не ашытқының үстіне жылы кезінде құяды да, бір сағатқа жақын піседі. Қымызды неғұрлым көп піссе, соғұрлым дәмді болады. Сабадағы қор деген күбінің немесе сабаның түбінде бұрынғы қымыздан қалған қымыз.
5. Берілген деректерді пайдаланып, «Қымызда да қымыз бар» атты сызба дайында. Ол үшін алдымен тақырыпқа қатысты тірек сөздерді анықтап ал.
Қымыздың түрлері көп. Құнан қымыз үш тәулік бойы ашытылады. Ол саумал ішпейтін адамдарға беріледі. Дөнен қымыз төрт тәулік бойы ашытылады. Саумал қымыз – баяу ашыған қымыз немесе жаңа сауған биенің сүтін ащы қымызға қосып, пісіп-пісіп жұмсартылған қымыз. Бұл екеуі де көбінесе қарттар мен балаларға беріледі.
Халқымыз бесті қымызды қатты бағалаған. Өйткені ол – бабына келген, әбден ашыған, иісі аңқып, анадайдан тартатын күшті қымыз.
Жыл маусымына қарай уыз қымыз (мамыр қымызы), жазғы қымыз, күзгі қымыз (сіргежияр қымыз), қысқы қымыз (қысырақ қымызы) деп те атаған. Уыз қымыз (мамыр қымызы) – әлі уызы кете қоймаған биенің сүтінен ашытылған қоймалжыңдау қымыз. Жазғы қымыз (сары қымыз) – жаз ортасында, яғни шөп әбден піскен кездегі қымыз. Түнемел қымыз – мол қордың үстіне биенің сүтін құйып, ашытып, торсықта екі тәулік сақталған қымыз. Кейде торсықтың ішіне піспеген сүр қазыны салып, жылқышылардың қанжығасына байлап жіберетін болған. Бұл түні бойы шайқатылып, әбден бабына келеді. Мұның емдік қасиеті өте күшті, оны халқымыз «тосап» деп атаған. Сіргежияр қымыз немесе күзгі қымыз – күзде биелерді ағытар кезде ағайын, туған-туысқандарын шақырып берілетін қымыз.
«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы, 6-том
6. Мәтіндерді салыстырып, өлеңді түсініп оқы.
Қор
Ошаққа от лаулатып,
Май шайқап,
Құрт қайнатып,
Әжем тыным таппайды,
Ерте тұрып,
Жай жатып.
Таңды жеке қарсы алып,
Бие байлап,
Мал сауып,
Құрт жаяды өреге,
Жұрт соратын тамсанып.
Терши жүріп маңдайы,
Ертеңге азық қамдайды.
Жатыр қойдың қарнында,
Тоңазытқан сарымайы.
Өзі қолға алғанда,
Әжемнен іс қалған ба?
Ірімшікке айналар
Ашып кеткен
Айран да.
Әжем әлі қуатты,
Сары жайлауда шуақты.
Шығаратын жеңсік ас
Шағын зауыт сияқты.
Қастек Баянбай
Қор сөзінің басқа да мағыналары бар: жинақ, байлық. Негізгі мағынасы: қымыз ашытуға арналған ашытқы.
7. Қор сөзінің мағынасы қандай? Ақын әжесін неліктен қорға теңейді? Түсіндіріп көр.
8. «Ұлттық тағамдар» көрмесіне қандай суреттер ұсынасың?
