Ертістің үлкен суына қарай үңілген еңіс, құлай берісте пар ат жеккен жеңіл трашпеңке зырлап келеді. …Ұзақ күнгі жүрістен талмаған екі жарау баран ат шоқыта шабады. Бұл жүргіншілер осы бетімен ағындап барып, Ертіс суына түсіп кетердей. Бірақ жотадан сондай жақын көрінген Ертіс онша тақау емес екен. Жаңағы кезеңнен соң да сәл жайылатын алаң бар боп шықты. Сол алаңда аттардың желігі басылып, жай бүлкекке ауысты. Енді біразда пар атты арба жар жағасын жағалай жүріп кетті. Жүріс бәсеңдеген соң байқалды, жел де жоқ, салқын да білінбейді екен. Қазір июльдің ортасы. Ол – қаланың ең ыстық шағы. Соған орай мынау кеш те тымырсық, қапырық. Әуе тұнжыр ғана тұнып тұр.
  Жақын аққан үлкен дария да сәл ғана жұлдыз жарығымен сәулелене түсіп, үнсіз жым-жырт көрінді. Қыбыр-қимыл жоқ, бейне бір қалғып қалған тәрізді.
  Өзеннің алыстау, арғы жағасында қалың тоғай қарауыта дүңкиеді. Ол – белгілі Полковник аралының қалың биік тоғайы. Арғы жағадағы Үлкен Семейдің оттарын, үй-жайларын көзден жасырып тұрған да сол арал тоғай. Тек арғы-бергі жағадан әзір білінетін тірлік белгісі – иттер үні ғана… Бірі алыстан, біреулері жақыннан кейде салмақпен, кейде шәуілдеп үреді. Бірауық олар шуласып, таласа жарысып үріп кетіседі.
  Осындай шақта қаланың шетіне жаңа ғана кірген жолаушылар бірнеше жалпақ төбелі қоңырқай үйлерден айналып өтті. Енді бір кезде төбесі жабық аласа қораның кішілеу қақпасына кеп тоқтады.
  Көшір шапшаң қозғалып, ытқып түсіп, қолындағы бишігімен қақпаны тықылдатып қағып жатты. Осы шақта арбадан мол денелі жолаушының өзі түсті. Қақпаның ар жағына келіп дауыс берген ашық үнді әйел, әуелі тесіктен сығалап, келгендерді болжап көрмек еді. Ел жататын кез болғандықтан, түн қараңғысында келген адамдардың түсін аңғара алмай, қатты дауыстап:
  – Е-е, бұ кім? Кімсіңдер? – дегенде, көшір тез жауап қатты:
  – Аш, мен Баймағамбет. Келіп тұрған Абай ағам!
  Абай бұл кезде арбадан ұзаңқырап, жар жағасына тақап барып, жеңіл мол шапанын шешіп, жолдың шаң-тозаңын сілкіп, қайта киіп жатқан. Келген қонақтар жайын естіген үй иесі әйелдің үні тез өзгерді.
  – Ойпыр-ау, Абай ағам ба? Қазір, қазір ашайын! – деп қақпасын аша берді. Өңі-түстері танылмаса да, бойлары көрінген соң, амандасу басталды. Абай дауысын көтеріңкіреп, көңілді үнмен:
  – Дәмежанбысың! Қалай, үй ішің, бала-шағаң аман ба? – деді.
  Дәмежан ашық жауап беріп, амандығын айтып, Абайдың үй-жайын, ауыл-аймақ, ел-жұртының амандығын байыптап сұрады. Бұл дауысы саңқылдаған, сөздері сонша анық, айқын естілетін, үні ажарлы әйел екен. Ол амандаса сала қораның іші қараңғы екенін айтып, шам алып шықпақ боп, тез бұрылып ішке қарай жөнелді. Жабық қораның ішінде оның тысырлатып басқан кебісінің дауысы ұзаңқырап барады. Баймағамбет ашық қақпаның алдында дегбірсізденіп, ауыздықтарын шайнап, жер тарпып тұрған аттарына және Абайға да сөйлеп тұр.
  – Қора қараңғы, қазір, қазір. Шам келсін! – деп, әр сөзін жылдамдата қайталап, «қазір, қазір» дейді.
  …– Дәмежан, қалаға кешігіп келген соң, жақын жағы ғой деп сенің үйіңе бұрылып ек. Ең әуелі, сен қысылма. Бізге самауыр қойып, шайыңды берсең болады. Жолдан шаршап келдік, тезірек жатып, тыным алайық.
  Ол сөзді Дәмежан тез жөнге салды.
  – Қысылатын дәнеңем жоқ, Абай аға. Бар мәзір, жоқ жайымыз сіз келгенде дастарқан үстінде болады. Келген соң ендігісін өзіме беріңіз! – деді.
  …Сөйтіп Абайлар бұл түні Ертістің сол жағасындағы Слободка дейтін, қазақша «бер жақ» атанатын қалаға қонды. Бұл – Семей қаласының бір бөлімі. Соның Дәмежан қорасы тұрған жағы бас жатақ атанады. Бұндағы қала қазағы, көбінше, көшпелі елден келіп осында орнаған. Ал қырда қыстаудан көшпей қалатын шаруаларды «жатақ» дейтін. Сол дағдымен мынау қалада отырған қазақ үйлерін, көп квартал бөлімдерін де «жатақ» деп атандыра береді. Осынау тұсты «бас жатақ» дейтіні, ол өзеннің өр жағында болған соң солай аталады. Тегінде, қала халқының арасында қалалық тұрмыс қалыпқа әлі түгел үйлеспеген, қыр мен қала әдеттерін әр алуан араластырған қазақылықта осы шетте, бас жатақта көбірек байқалатын.
  …Көкбараздаған аппақ, тап-таза кимешек-шаршысын аса сәнді етіп тартқан Дәмежан үлкен, таза самауырдың қасына отырды. Құлағында үлкен күміс сырғасы сілкіне түсіп, үстел басы тола отырған жұртқа жіті қозғалып, шай құйып отыр. Абайға арнап пісірген құймағы, мол бауырсақтың ортасына табаққа салынып қойылған еді. …Дәмежан Абайға қарап:
  – Абай аға, құймақ жеңіз, алыңыз! – деп сыпайы қонағуарлық көрсетті.
  …Дәмежан «қалада жаман ауру» барын жасырмады. Өлім де бар дейді. «Бұ не?», «Қайтпек керек?», Абай өзі не істейді? Қалаға келген шаруасы үлкен де, тығыз да болатын. Онысы және бар. Ендігі жайды басты бір адаммен сөйлесіп шешу керек. Сол үшін шайдың артынан Абай тез ғана орысша бір қағаз жазды да, Баймағамбетке беріп жатып:
  – Қазір тез ат жек те, мынаны Федор Иванович Павловқа алып бар. Уақыты болса, тез келсін деп отырмын. Осында өзің алып кел! – деді де, өзі осы үйде Павловты тосып қалды.
  Осыдан әрі Абай жаңағы айтылған ауру, өлім жайын тағы сұрады. Дәмежан енді бұған шынайы ауыр індет жөнінде біртіндеп отырып, көп танытты.
  – Алысты білмейміз, естуімше, ар жақта өлім саябырлау болса керек! – деп Дәмежан тың сөзге ауыса бергенде, Жәбікен қосыла сөйлеп:
  – Ар жақтың да анау Затон жағы, шет-шеті көп ауырып тұр деседі.
  Дәмежан оның сөзін өз бетіне қалдырды.
  – Қасымызды, осы бер жақты, мына өзіміз білген айналаны айтайықшы. Бұндайда өрекпіген алып қаштыдан жаман жоқ!
  Абай бұған бас изеді.
  – Рас, көргендеріңді, жақын маңыңды айтшы. – Осы тұста да індет пен қаза бар ма?
  – Бар, сол!
  – Бар болғанда жиілеп барады! – деп енді шешіле түскен Жәбікен Дәмежанға тағы қосыла түсті.
  – Кімдер, қане! Кім ауырды, кім өлді? – деп сұраған Абайға бұл екеуі кезектеп отырып, соңғы екі жұма ішінде өлген көршілерін санай бастады.
  …Осы кезде бұлардың үстіне, Баймағамбетке бастатып Федор Иванович Павлов келіп кірді.
  Абайдың мол денесі өте шапшаң қозғалып, отырған орнынан атқып тұрды. Күткен қонағын қуанып қарсы алды. Федор Иванович үндемей құшақ жайып амандасты. Абайдың қолын ұзақ сілкіп, қатты қысты.
  Сәлден соң жайласып отырысымен Павлов Абайдың бұнда не шаруамен келгенін сұрап қалды. Ең алғашқы кездесу үстінде Абай досының сол сұрауына жауап берумен болды. Ол бұл сапарға келуге міндетті екен. Өйткені биыл Петербургте оқу бітіріп, аз отпуск алып елге келген Әбіш енді Алматыға қызмет жайына жүрмекші. Ол елде жақында өзінің қалыңдығы Мағышқа үйленіпті. Бұл жайды естіген тұста Павлов қысқа ғана түрде қайырлы болсын айтып, Абайдың сөзін бөлмей тыңдай берді.

* * *

  Абай сол ұзақ жолға келіні мен баласын ұзатып салғалы келіпті. Оның үстіне Әбіштің жолына ақша-пұл әзірлеу керек. Соған осы базарға мал айдатқан екен. Енді сол малды ертерек сатып, пұл қылып, Әбіштің әр керегіне әзірлік жасамақ. Өз жайларын айта келіп, Абай енді Федор Ивановичқа күлімсірей сөйледі.
  – Бұның бәріне қосымша – қаладағы достарды сағындым. Қаланы көргім келді. Сонымен кеп қалдым. Ал енді қалаңыздың жайын, өз жайыңызды өзіңіз мәлім етіңізші, Федор Иванович! Александра Яковлевна қалай? Ол кісі доктор ғой. Мынау қаладағы науқас жайлы не айтып жатыр? Маған бар нәрсе мүлде қараңғы. Менің санама сәуле беріңізші! – деп, кейбір кітаптардан өзі оқыған геройлары тәрізді сөйлеп, әзілдей тоқтады.
  Федор Иванович әуелі Абайға тек науқас жайын айтты. Оның қаупі мен бір қиындық жөнінде қысқа ғана мәлімдеп отыр. Ең алдымен, өзі доктор болмаса да, «Сашадан естігенім» деп, өз әйелі доктор Александра Яковлевнаны атап өтті. Абайға оның сәлем жолдағанын айтты. Мына науқас басталғалы Александра Яковлевнаны осы бер жақтың больницасына ауыстырған екен. …Өзі аса қауіпті, жұқпалы ауру – ел таңдамайды. Бар жұртқа ортақ апат. Бұрында, қазірде ең әуелі Индиядан шығыпты. Содан Ресейді, Еуропаны, Англияны, Қытайды, Жапонияны, тіпті Солтүстік Американы да аралап өткен екен. Қазір Ресейде елу-алпыс губернияға жайылыпты деген сыбыс бар. Бірақ әр ортада халықтың тұрмысына, жағдайына қарай, салты мен қалпына орай бұл ауру әр алуан өтеді. Әйелінің Павловқа тапсырып, Абай сияқты халық адамдарына білдір деген сөздері бар екен. Алдыңғы сөздерін Абайға қысқа ғана айтып келіп, Павлов Абайдың бұдан былайғы сөзді ерекше тыңдауын өтініп алды.
  …Абайдың өзіне де Павловтың енді қайда тұру, қалай жүру жөнінде айтпақ мәслихаты бар. Оны қысқа ғана жолдастық бұйрық ретінде сөйледі.
  – Ибрагим Кунанбаевич, ең ақырда Сашамен екеуіміздің сіз бен Баймағамбетке айтатын бұйрығымыз бар. Иә, бұйрық! Сіз тек тыңдаңыз да, қабыл алыңыз! Мынау үйде сіз жатпаңыз, себебі, бұл үй ішерлік суды өзеннен алады. Ол су – әзірше ауру таратушының бірі. Қазір ауру көп шығып, өлім молайып тұрған мезгіл. Слободканың осы жағы мен аяқ жағы ең қауіпті жерлер. Сіз тезінен Слободканың орта тұсына және қорасында құдығы бар бір үйге көшіңіз. Онан соң аса шаршамауға тырысыңыз. Асты онша ашықпай тұрып ішіңіз. Бұл ауруда ашаршылық қандай жаман болса, үлкен мешкейлік те жаман. …Мүмкіншілігі болса, халыққа сөзі жететін адамдар арқылы, жаңағы мен алғаш айтқан жайларды қаладағы қазақ халқына жеткізуге тырысыңыз! – деді.
  Осыдан кейінгі аз әңгімеден соң, Павлов Абаймен енді жиі көрісіп тұрмақты уәде етісті де, жүруге айналды. Дәмежан бұл орысқа Абай көрсеткен ықылас, бейілді өзінің жүйрік зейінімен жақсы аңдаған еді. Қонақ жүруге айналғанда ол Абайға қарап:
  – Абай аға, ас пісіп қалды. Мына кісі сыйлас адамыңыз тәрізді, дәмге қалдырсаңызшы! – деген еді.
  Павлов Абайдың аударуынан бұл сөзді естігенде, төсіне оң қолын қойып, бас иді. Дәмежанға үлкен, сұлу көздерімен жылы қарап, аса биязы алғыс айтты. Бірақ асқа қалған жоқ.
  …Ол осы бетте пәтеріне қайтқанда Құмаштың қорасына қырдан келген, шаң басқан пәуеске кеп кіріп еді. Бұл келген Абайдың екі жұмадай тосып жүрген баласы Әбіш пен оның жаңада ғана үйленген келіншегі Мағыш екен. Абайдың үстіне, ол отырған бөлмеге Әбіш сәлем беріп кіргенде, Мағыш іркіліп, ұялып есік сыртында қалып еді. Абай соны аңғарып қалып, офицер киімін киген, қалаға әскерлік формасымен кірген Әбіштей баласының сәлемін жөндеп алмастан-ақ, оны қайта жұмсады.
  – Сәлемің жөн, бірақ артыңда, есік сыртында менен ұялып Мағыш тұрып қалды. Олай қалуы сенің офицерлігіңе, менің аталық, әкелігіме жараспайды. Бар, ертіп кір үстіме. Менімен амандасудан ұялмасын бұдан былай! – деді.
  Әбіштің қоңырқай қызыл тартқан, тотыққан жүзі қып-қызыл боп кетті. Ол қысыла күлген бойында, әскери қозғалыспен шұғыл бұрылып, есікті аша берді де, Мағышты өзінен бұрын кіргізді.
  Мағыштың бой сымбаты сұңғақ, биік. Аппақ маңдайына, қара қасына шұғылалы, үлкен қой көзі сәл ғана қайшылықтай болса да, жақсы жарасқан. Абайдың жүзіне Мағыш көзі құрмет-ізетпен қарай түсіп, төмендей берді. Толық, сұлу еріндері мен сопақша келген аппақ қызғылт беті де әдептілік танытады. Қызыл еріндерінде сәл ғана сыпайы жымию бар. Бұл жүзден уыз жастықтың сүттей таза, момын адалдығы нұр атады. Абай оған «қарағым» деп амандасты. Әкелік бейілмен жылы достық аңғартты.
  – Ұзақ жолдан шаршап талмадың ба, Мағышым? – дегенде, Мағыш әсем дауысымен ақырын ғана:
  – Жоқ, аға, оншалық шаршағам жоқ, – деді.
  Абай бұл балаларының өз қасында болуын, әсіресе бер жақта қалуын қауіп санайды. Әбіш пен Мағыш екеуінен де сол ойын іріккен жоқ. Қазір аттарын доғартпастан, тезінен ар жаққа жөнелуі керек. Абай солай байлаған екен. Ар жақта бұлардың түсуіне лайық, көп жұрт бармайтын Данияр деген оқыған қазақтың үйі бар. Оны Әбіш те біледі. Жастар енді сонда барады. Осымен Мағышты Баймағамбет ертіп, тысқа шыға берді. Абай сәл іркіліп қалған Әбішке тез ғана бір мәслихат айтты. Оны жаңа ғана есіктен шыққан сұңғақ, сұлу бойлы Мағыштың сыртына қарап айтқан еді.
  – Ауылдағы енелер мен абысындарға қосылып, Ділдә келініне кимешек-шаршы, қалың жібек желек кигізіп жіберіпті. Мағыштың өз бойының жарастығын жеткізе түсем деп, жарыса түсіпті. Қаланың үлгісіне лайық емес. Сенің бұдан былай араласатын ортаңа кимешек-желектің керегі не, қалай дейсің? – деп Абай күле қарап еді. Әбіш өзінің бұрыннан байлап қойған жайының үстінен дәл түскен әкесіне ырза болды. Үндемей күліп, бас иді де, шығып кетті.