Сәруардың көмейінің қайтадан бүлкілдей бастағанын байқап қалды ма, Төрехан қолтығындағы күптей жастық сырыла-сырыла іргеге қашқан ендігі тұста:
  – Немене, соншама шыбжыңдап, – деді. Түйеден түскендей дүңк етпе сөзіне мұң сіңді қоңыр дауысы қиғаш кезікті. – Жұқа шапқа бөгелек төнгенде, құлын екеш құлын да қайрат қылмақ. Қыңқыл мен қыңсыл үшін оқып жүрсең, өзің біл, бірақ басымды қатырма, айналайын. Алла жазған ырзығым бар шығар. Біреуде артық, біреуде кем – ырзықсыз жан жоқ. Азды-көпті өмір кештік, татып, талмап келе жатқаным сол ырзық, ешкімнің садақасы емес, сенің ақылың емес, жүдә. Енді бүгін кеп саба түбі сарқынды жасым қалғанда, ақ патшаның ауыздығын қарш-қарш шайнаған күдері желке төресі дікектер екен деп құрақ ұшар жайым жоқ. Ұшпадым, ұша алмадым, уа, сақалымды секеңдетіп ұша алмаймын, жүдә. Енді менің ауызымды қыздырма, – деді Төрехан.
  Ерінді ме, байқамады ма, жастықты да іздемеді.
  Сәруар үндеген жоқ. Кешеден бері пышақ кесті тыйылып қалған әкесі кенет тасып жүре бергенде мұның іле шабуы керек еді; сәл-пәл уәждесу үшін де жамбастаған ақ шалмен біразға дейін қатар текіректеуі керек-ақ еді – үндей алмады. Қоя тастап жай тапқан кәрі қабыланмен – әкесімен қабақ астынан қарасқан да жоқ.
  Үкім күткен күнәкар боп, екі шынтақ тізеде, екі бүктеліп отырып қалды.
  «Жетім қозы тас бауыр, жетім қозы тас бауыр, жетім қозы тас бауыр…»
  Көкірегіндегі жатталып қалған екі жол өлең бар-ды. Сол екі жол өлеңнің таңдайына жабысқан бірінші жолын үш қайтарды, екінші жолды сыбырлап үш қайтара шақырды, екінші жол бірақ ұлудың ауыл үстіндегі заузасынан, ат осқырып, оқ ысқырған қалың мұнардан бұлқынып шыға алған жоқ, Қараладай оқыранып келген жоқ.
  Сәруар әсте өлең жаттамайтын. Солықтаған жол-тармақ, сұрып қапқан күйе боп, жадында өзі қалар еді. Ұзын-ырға кей толғаудың басы бір сыр-мұңдарды бауырына басқан жұмыр шумақ не шумақтың жартысы екшеліп өзі кеп, қыл шылбырдың түйініндей бүйіріне батар еді. Ондай кісінеп табысқан тармақ-жолдарын, керегінде шарқ ұрып іздегені есінде жоқ.
  Бүгін, міне, алғаш рет абдырап отыр.
  Әкесі қаптатып айдаған бір үйір қыраулы сөздің сызы табанынан өткенде егіз жолдың маңыраған сыңарын ғана көрді.
  «Жетім қозы тас бауыр…»
  Әлде егіздің сыңарын болса да, тапқанына шүкіршілік ететін заман ба?
  «Жетім қозы тас бауыр, жетім қозы тас бауыр…»
  Осы жаңа ғана «жетім қозыны» әрі қарай кідірмей күбірлеп кеткенде, бейне қарта асағандай тоғайып қалмақшы еді; енді тәтесінің ине іздеген қалыпта текемет шұқып қалған мына тұсында зайыр байқады: бүгінгі абдырауы мен алақтауының жөні бөлек екен. Күн тұтылды, ай қаштының ар жақ-бер жағынан ойнап табылатын, қазып ойласаң, отырғызам деп қазыққа, омақастырам деп орға сүйрейтін алапат бір жағдайға келгендей.
  Жағдаят сұрамайтын жағдай ма деп тіксінеді.
  Елдің жарлық жайлы құлақтанғанына бүгін оныншы-ақ күн. Сорға туған байтақ даланың басқа түкпірлерінен әзірге хабар жоқ, ал бұл өңір болса от тиген қалың қаудай жанып барады.
  Шаңырақ қаусап, от шалқыған бір шалғай өз ауылы екенін естігенде алдыңғы күні түнделетіп Шымкенттен шықты. Жолай ат тұяғына тыныс беріп екі-үш бекетке аялдағаны бар еді. Шоқтығына қол жуытар ел көрген жоқ. Қазақтың өз арасында күн аралатпай шаң беріп жататын алып қашпа, бас асау ашудан гөрі қылбұрау түскен намыстың бұлқынысына келе ме? Әйтеуір боспалап тамыр басайын дегенде шалқалап шыңғырған мінез көрді.
  Қос аяқтап аспан тепкен асаудың мертігері мол болар еді – Сәруардың бір зерен уды осы ойдың ауылынан төңкеріп алғаны рас.
  Елге құлыбының майы кеппеген бердеңке асынып жиырма-жиырма, отыз-отыздан жазалаушы кетті дегенді Шымкенттен шықпай жатып-ақ естіп еді. Ауылына кеп көзі жетті. Рас екен. Әкесін әкетіпті.
  Сол қолды болған әкесінің жатысы мынау. Тамырының төрінде жантайғандай манаурап, бейқам жатыр. Сытылып іргеге қашқан көпшікті бауырына қайта басыпты.
  Сәруардың есіне манағы өзінің айтқан сөзі оралды – оқ алды. Қыңыр шалды қорқытып алмақ мақсатта әдейі қадап айтып еді. Енді байқаса, ойнап айтқан от сөзден шын қатер түтін түтетердей байқалды. Жайласқандары жанға жайлы, салқын, алты қанат ақ үй болғанмен, жаңбыр сіңді қыл арқандай ширатылған төренің есік ашып өзі кіргізген мына отауы, аталы-балалы екеуіне табан астынан басқадай қабақ танытуы кәдік екен.
  Сарша тамыздың шыжи бастаған сары күніне алақайлап ысқырынған көк шегірткенің дауысы Сәруарды мына тұста қамсыздықтың қойнынан оңай суырып ап, көр салқын бір қылтаға жетеледі.
  Бұдан хабардар, бірақ әкесі жоқ. Сөз әлпетіне қарасаң, түсінем дерлік құлқы да жоқ сияқты.
  Тізе бүгіп су ішетін түз мінезіне бағып айылын жияр емес.
  Заманың тазы болса, түлкі боп шал дер еді. Осы шалдың аузынан өз құлағымен талай естіген. Осыдан алты жыл бұрын бір таныстан бір таныс шығып, Ташкентке оқуға барар жағдай туғанда осы тақылеттес мәмілелерді, әсіресе көп айтқан. Заманның жараған буралығын, заманмен әлін білмей алысқан жігіттің көкжал тірсектеген бөкендей тұралап қаларын көп күйттеген еді. Сол тәтесі бүгін кеп, құрқол басымен бес қаруы түгел өкіметтің, өкімет адамының шабын түрткілейді. Басқа түгіл таңқ еткізіп қатты сіңбіргеннің өзін басбұзарлыққа жоритын өкімет пен өкімет адамына ашу айтады. Әзірге айта қойған жоқ, бірақ әзірге әке қабағын, әке мінезін шұнаң-шұнаң кішкентайынан бағып өскен жігіт мына шалдың төреге сақтап отырған құқайы мен қоқан-лоқысын, шоқпаршыл ашуы мен запыран ащысын ой көзімен-ақ шамалап отыр. Мынадай қысылшаң шақта жалғыз баласымен кең отырып кеңесуді артық санайтын адамның қамшыға жүгіргіш, тізеге жүгінгіш төремен тәжікелесе қоярына зәредей де сенімі жоқ. Сыз өткен төреге ойынды мұз боп дөңкие ме деп шырылдайды.
  Көмейіне біраздан бері қайта-қайта лықылдап, тұтқын деген сөз ұрып еді. Оған бірақ әкесі айтқандай жан тәттілігіне бағып, құлап құлақ асқан жоқ. Бұл сөздің және де іскек бір ызыңы бар екен. Осы ызың сәт-сәт үйіліп кеп құлағы шаншады. Ондай сәттерде Сәруар кеще шаншуға қыңбаған ыңғай танытады.
  Әкесімен кетісіп мына шаншумен табысқан Сәруар сонсоң қару асынған бала солдаттың тәтесі екеуін түні бойы күзетіп шыққанын есіне алды. Ат қора абақтының ішіне кіріп отырған бала солдатты; өзінің осыдан үш-ақ күн бұрын Шымкенттегі переслуправлениенің ағаш үйінде – ат теуіп өлтірген мегежіннің дауымен отырғанда әкесінің каратель отрядтан кісі әкетіп араға күн салмай өзінің қолды болғанын; тез ерттелген Қараламен қан сасыған осы қыстауға сүйінші сұрағандай шапқанын; елдің жілік майы дерліктей азаматына қырғын боп тиген жарлықты… бәр-бәрін кітап парақтағандай адалап шықты. Бәрін бір жүйеге түсіріп, кейін төремен кездескенде, төре тұщынар ой тізейін деп еді. Тізе алмады. Әлгі шаншу шүйлігіп тағы келді де, үй сыртынан ат пысқырды.
  Мана сырттан демесең, көз тоқтатып қарай алмап еді – кірген бетте, жұлдыз іздегендей түндікке ұлып тұрып алған ақ төре жарау аттай ширақы кісі екен. Сәруар ұшып орнынан тұрды. Крейгель белін жазғаны ма, қос қолын мықынына таянып, оңды-солды теңселіп кетті. Тәрбиесінде кішіден алдымен иба, үлкеннен алдымен салиқалық күтіп үйренген жас жігіт бұтынан бұзау өткендей ұзын сирақ офицердің мына қылығынан қатты ыңғайсызданып қалып еді.
  Ерсі қылығын естілікке жеңдірген төре сөйткенше болмай:
  – Ассалаумағалайкүм, – деді. Ұзақ сөзді буынын жұтып қысқартпай, аузын толтырып, созып айтты.
  Беліне салаңдатып бесатар асынған, діні бөтен, тілі бөтен офицердің су таза қазақшасы, қазақша қариһаты сондайлық тосын екен. Сәруар бір сәтке, сүтпен тершіген тас көргендей аңырып қалды. Ұсынған қолының төреге жетпей ауада қаңтарылғанын да байқаған жоқ. Төренің көзі төрде екен. Сәруар оның марғау жанарын бойлап барып, әкесін тапты – тәтесінің айылы жиылып, қабағы жылымапты.
  Сәруар қос қолын сылқ жанына алды, сонсоң отырар-отырмасын біле алмай дал боп қалған ендігі сәтте қабақ астынан ұрланып төреге көз жүгіртті.
  Қос қолын мықынынан алмапты.
  Сәруар төренің белуарынан жоғарылай алған жоқ.

* * *

  Қай уәжіңе де құлқым дайын деп бірі тұр, қай құқайыңа да қабағым осы деп бірі жатыр. Әлі ұлтаны сөгілмеген кавалер етікті босаға алдына сықырлатқан Крейгель, мына екі қазақтың екіұдай мінезіне, алайда зәредей де таңданған жоқ. Бұлардың себебі сүтпен дарыған дерліктей мінезі осы. Қазақ екеу болса оның бірі – шоқ, бірі мұз кескінде келмек. Бұлар басқа түгіл, ойнап табысатын орайдың үстінде жем көрген құзғын көзденіп шатынасып шыға келеді. Ал бұлар егер үшеу болса, анау-мынау цирктен табыла бермейтін мейрампаздықтың қилы-қырлы иіріміне қарқ болдым дей бер. Себебі, от кескін мен мұз кескін ырсылдасып-ысылдасып жатқанда, үскірік соққан үсік алмадай үшінші қазақ қаша тартар шақ іздеп жиынып-түйініп отырмақ. Кейде ояз бастықтарына, кейде приставтарға еріп болыс сайлауларына, жер дауы, жесір дауларына бой жаза барғанда талай көрген: бұлардың қаша тартар үшіншісі, ана екеуінің титықтағанына көзі әбден жеткенде, типық маңдайына айдар мен айбарды қатар жапсырып, текетіресте қалған әлгі екеуін қарауылға алыстан алады, қабат көздейді; қабат көздеп жүріп жұлысқан әлгі екеуді, кейде жалғыз оқпен-ақ жайратып салуы мүмкін.
  Сонда бұларға не жетпейді екен, жеті атасының жұлынын суырғандай боп абаласқанда қонам дейтін тағы, кием дейтін тәжі қайсы екен?
  Крейгельдің күлкі-мазақ үшін болса да, осындай сауалдарға анда-санда беттесіп қалары болатын. Сонда тоқпаққа таласқан екі құлжаны көргендей санын шапаттап күлкіге кетер еді.
  Өріске апарар соқпақ болса бір сәрі, өріске емес қылтаға, бердеңкесін кезенген аңшының иек асты алдына апаратын соқпаққа таласу үшін, әлде бөлекше тақылет керек пе?
  Ішек үзді күлкі көпіршіп кеп Крейгельдің көмейіне дәл қазір тағы ұрды, бірақ апыл-ғұпыл қызықбау шалғаннан гөрі қысты дауысын әп-сәтте қажытып алды да, қажыған дауыспен қатал бұйрық айтты:
  – Ақсақал, сіз бара тұрыңыз.
  Қатал болғанмен зіркілі жоқ екен.
  – Петрухин, – деді сонсоң іле-шала.
  Крейгель аузын жабар-жаппаста кеше Қараланы жетектеп кеткен қаба сақал солдат келіп кірді.
  – Ақсақалды Голоножкинге тапсыр. Жайын жасасын. Еркі білсін: қаласа бірге болар, қаламаса бөлек жай тапсын. Намазы бар ма, тамағы бар ма – қолын қақпа де. Бұлар әзірге тұтқын емес. Ат табылса, қашан да қамыт дайын. Болам десе, тұтқындық қашпас.
  Төрехан сыртқа беттегенде, Крейгель есікті өзі барып ашты.