Арал тағдыры – ел тағдыры
1-тапсырма. Ойтолғау.
Арал теңізі – ең маңызды теңіздердің бірі. Бірақ қазір оның тартылып бара жатқаны, желмен жан-жаққа ұшқан ащы тұзының табиғатқа, адам денсаулығына зиян келтіріп жатқаны белгілі. Арал мәселесі – тек біздің Қазақстанға ғана емес, басқа мемлекеттер үшін де өзекті мәселелердің бірі. Аралды зерттеп жатқан отандық және шетелдік ғалымдар оның арнасын қайта толтыру жолдарын қарастырып жатыр.
«Арал тағдыры – ел тағдыры», «Арал тағдыры – адам тағдыры» дегенді қалай түсінесің?
• Қазір Арал мәселесі шешімін тауып жатыр ма?
• Арал мен су мәселелерінің байланысы бар ма?
• Аралды жаңғырту үшін сен не істеуге дайынсың?
• 3-сыныптан таныс Аралға қатысты музыкалық шығармаларды есіңе түсір.
Арал тағдыры
Қ. Сайжанның күйі
• Күйдің орындалу нақышы қандай? Композитор тыңдаушыға қандай ойды жеткізуге тырысқан?
• Күйдің орындалуы адамның қандай сезімдерін тербетеді?
• Күйдің мазмұнын сурет, шағын әңгіме немесе пантомима арқылы көрсете аласың ба?
• Арал теңізі туралы қандай пейзаж картиналарын, өлең-тақпақтар, термелер мен әндерді білесің?
2-тапсырма. Зерттеу жүргізу, ақпарат іздеу.
Тұңғыш рет украинның әйгілі ақыны әрі суретшісі Тарас Шевченко Арал туралы пейзаж салған. Тек сурет салумен шектелмей, ол керемет ақын болған.
Тарас Григорьевич Шевченко (1814–1861) 1838 ж. Санкт-Петербург қаласының Көркем сурет академиясын бітірді.
Тарихи мәліметтерге қарағанда, ол 1848 жылы А.И. Бутаковтың басшылығымен Арал теңізін зерттеу экспедициясына қатысып, 350-ден астам пейзаж, портрет салды. Сол кезде қарапайым қазақтармен жақсы араласып, жүрегінің кеңдігімен оларды өзіне баурап алды. Ол қазақ даласын ең алғаш рет реалистік түрде бейнелеген. Қазақстанда оның еңбегін бағалап, есімін қалалардағы көшелерге берген. Маңғыстау облысы Түпқараған ауданының орталығы «Форт-Шевченко» деп аталады.
• Т. Шевченко Арал теңізінің суретін қай кезде салған?
• Қазақ жерін үлкен сүйіспеншілікпен бейнеленген суретшінің екі пейзажын салыстыр: «Лунная ночь на Косарале» («Қосаралдағы айлы түн»), «Шхуны возле Косарала» («Қосаралдағы орыс кемелері»).
• Суреттерді қандай музыкалық көркемдеуіш құралдар:
– екпін (тез, жылдам, орташа, жай, өте жай);
– динамикалық белгілер (форте, пиано, диминуэндо, крещендо);
– мажор, минор арқылы бейнелеуге болады?
• Т. Шевченко туралы ғаламтор желісінен тапқан қосымша ақпаратты топта талда және сыныптастарыңа әңгімелеп бер.
3-тапсырма. Ән үйрену. Орындау.
Аралым
Өлеңін жазған: Ж. Мәтенәлі
Әнін жазған: Н. Алғашбаев
1. Жағаңда толқын ойнап жатушы еді,
Өзіңді күн де қимай батушы еді.
Аспанда шалқып ұшқан аққу, құстар,
Шаттана өзіңе тіл қатушы еді.
2. Нұры ойнап ай сәулелі айдыныңда,
Талайлар қызығушы еді байлығыңа.
Аралым, айналайын, сырым менің,
Қандай күш салған сені қайғы-мұңға?
• Әннің мазмұнына көңіл бөл. Авторлар Аралдың бұрынғы кездегі әдемі көріністерін және оның болашағы туралы армандарын қандай сөздермен беріп тұр?
• Т. Шевченконың пейзаждарымен салыстыр, айырмашылығы мен байланысын тауып, түсінігіңді айт.
• Әннің бірінші шумағының «Жағаңда толқын ойнап жатушы еді» деген бірінші жолын мұғалімнің көмегімен екі дауыста орындауға үйрен:
4-тапсырма. Музыка тыңдау, талдау.
Аралым – айдын шалқарым
Ә. Махановтың термесі
• Бейнетаспадан Ә.Махановтың термесін тыңда, мазмұнына көңіл бөл.
• Орындаушы термені қандай көңіл күйде орындады?
• Терме деген не?
• Терме мен әннің айырмашылығы неде?
Терме – қазақ халық поэзиясында қалыптасқан лирикалық өлең түрі.
Ол нақыл сөз үлгісінде, әдетте, өнегелі, нұсқалы сөздердің тізбегіндей болып құрылады. Термеде көбінесе күнделікті тұрмыс-тіршілікке қатысты жайттар айтылады. Термеде сөзбен әуен сабақтасып келетіндіктен, ол синк реттік өнерге жатады. Терме көбінесе домбыра аспабының сүйемелдеуімен орындалады.
Ән – вокал музыкасының ең қарапайым, кең тараған түрі. Ол поэтикалық сөзден (өлең) және әуеннен тұрады.
5-тапсырма. Бағалау.
1. Сабақта берілген тапсырмаларды қалай орындадым?
2. Орындағанда қандай қиындықтарға тап болдым?
3. Өз дайындығымды қалай жақсартар едім?