Қызыл кiтаптың жарыққа шығу тарихы. Биологиялық түрдiң әрқайсысы өзiне лайықты қасиеттерге ие болады. Олар тиiстi ретiмен зерттеген кезде адам үшiн баға жетпес дүние болып табылады. Өсiмдiк пен жануар әлемiнiң барлық тектiк қорын сақтау қажеттiгiнiң бiрi – мiне, осыған негiзделген. Өкiнiшке қарай, адамдар мұны өте кештеу түсiндi. Олардың алдағыны дұрыс болжай бiлмеу әрекетi нәтижесiнде жануарлар мен өсiмдiктердiң көптеген түрлерi мәңгiлiк жойылып бiттi. 1600 жылдан бастап (түрлердiң құрып бiтуi туралы жазбаша мағлұматтар пайда бола бастағанда) тек 1969 жылдың қарсаңында ғана сүтқоректiлердiң 36 түрi және құстардың 94 түрi бiржола өлiп бiттi, ал сүтқоректiлердiң 120 түрi және құстардың 187 түрi жойылып кету шегiнде болып шыққаны айқындалды. Мағлұматтарды Халықаралық табиғатты қорғау одағының (ХТҚО немесе IUCN) түрлердiң тiрi қалуы жөнiндегi мәлiметтi комиссия (SSC) мүшелерi жинады. Бұл 1966 жылы шiлдеде «Red Data Book» – деректердiң Қызыл кiтабын (1966) дайындап, басып шығарды. Сөйтiп, осы термин пайда болды. Тап осы жағдайдағы түс қауiптi көрсетеді. SSC-пен биосферадан толығымен жойылып кеткен өсiмдiктер мен жануарлар түрлерiнiң қара тiзiмi жүргiзiлдi. Қызыл кiтапқа тiркелген деректер қандай да болса жануарлардың немесе өсiмдiктердiң шындығында күнделiктi қамқорлықты қажет ететiнiн бiлдiредi. Деректер Қызыл кiтапқа тiркелген, сол аумақта өмiр сүретiн түрге елдердiң әрқайсысы табиғаттың осы асыл қазынасын сақтауға барлық адамзат алдында рухани жауапкершiлiкте болады.
  Дамыған елдерде 70-жылдары ұлттық Қызыл кiтап пайда бола бастады. Оған халықаралық Қызыл кiтапқа енген түрлерден бөлек дәл сол елдiң аумағында қолайсыз жағдайдағы түрлер де тiркеле бастады. Бұл кiтаптарды үкiмет органдары ұйымдастырғандықтан, халықаралық Қызыл кiтаптан ерекше, олар мемлекеттiк құжаттар мәртебесiн алды.
  Қазақстанда сирек кездесетiн және жойылып кету қаупi бар жануарлар түрi туралы мәселе бiрiншi рет «Жойылып бара жатқан және сирек кездесетiн Қазақстан аңдары мен құстары, оларды қорғау және ұдайы өндiру» республикалық кеңесiнде талқыланды (Алматы, 1973). Осы кеңестiң нәтижесiнде Қызыл кiтап дайындала бастады.
  Омыртқалы жануарларға арналған Қазақ КСР Қызыл кiтабының бiрiншi бөлiмi көрнектi зоолог А.А. Слудскийдiң жанқиярлық қызметiнiң арқасында Қазақстанда 1978 жылы басылып шығарылды. Онда омыртқалы жануарлардың 87 түрi және түршелерi тiркелдi. Сүтқоректiлер – 31, құстар – 43, жорғалаушылар – 8, қосмекендiлер – 1 және балықтардың – 4 түрi қамтылды. Екi жылдан соң Қазақ КСР (1981) Қызыл кiтабының екiншi бөлiмi жарық көрiп, оған өсiмдiктердiң 307 түрi тiркелдi. Қызыл кiтаптың екiншi басылымына (1991) ең алғаш жәндiктер (омыртқасыз жануарлар) – бунақденелiлер, ұлулар, құрттар, шаян-тәрiздiлер және өрмекшiтәрiздiлер енгiзiлдi. Жануарлардың сирек түрлерi бойынша одан әрi жинақталған ақпараттар Қызыл кiтаптың үшiншi басылымының (1996) жарық көруiне жол ашты. «Қазақстан Республикасы Қызыл кiтабы туралы ережеге сәйкес ол республика аумағындағы сирек кездесетiн, саны азайып бара жатқан және жойылып кету қаупi бар жануарлар мен өсiмдiктер түрлерiнiң жағдайы туралы мағлұматтардың және оларды зерттеуге, қорғауға, ұдайы өсiруге және тиiмдi пайдалануға қажеттi шаралар жиынтығының негiзгi құжаты болып табылады (43, 44-суреттер).
  Қызыл кiтапқа тiркелген жануарлар мен өсiмдiктер түрi Қазақстан Республикасының барлық аумағында ерекше қорғауға жатады. Бұл түрлердi аулауға (жинауға), заңнамада қарастырылған жағдайлардан басқа, республиканың барлық аумақтарында тыйым салынған.
  Қазақстан Қызыл кiтабының үшiншi басылымында омыртқалылардың 125 түрi және жәндiктердiң (омыртқасыздардың) 99 түрi қамтылған, яғни республиканың барлық әралуандарының 22,5%-ы, сан алуан құстар түрлерiнiң 11,4%-ы, жорғалаушылардың 20,4%-ы, қосмекендiлердiң 25%-ы, балықтардың 15,4%-ы және дәлме-дәл айтқанда жәндiктердiң бiрден кем пайыздық үлесi енгiзiлдi.
  Қызыл кiтаптың санаттары. Қызыл кiтапқа тең дәрежеде қорғауды қажет ететiн барлық жануарлар түгел тiркелмегендiктен, олар 5 мәртебелi санатқа бөлiндi. Олар: жойылып бара жатқан, саны азайып бара жатқан, сирек кездесетiн, белгiсiз және қалпына келген түрлер мен түршелер. Санаты бойынша Қызыл кiтапқа жасалған талдау тек оған тiркелген омыртқалы жануарлар (31 түр) түрлерiнiң (түршелерiнiң) төрттен бiр бөлiгi ғана жойылып кету қаупiнде екенiн көрсетедi. Бұл Қазақстанда барлық биологиялық әр алуан омыртқалы жануарларының 4%-ға жуығын ғана құрайды. Екiншi санатқа – саны азайып бара жатқандардың саны да осынша дерлiк (28 түр).
  Жойылып бара жатқан түрлердiң жартысы (15) құстар (қызғылт бiрқазан, ақдегелек (ләйлек), қутұмсық (қытай қазы), мәрмәр шүрегей, ақбас үйрек, балықшы тұйғын, кезқұйрықты субүркiт, сұңқарлар – ителгi, бидайық және лашын, ақтырна, дуадақ, тарғақ, шитұмсық шалшықшы, реликтi шағала (көнекөз шағала). Екiншi жартысы – сүтқоректiлердiң 9 түрi (қызылқасқыр, еуропалық қаракүзен, балқы (итаю), қабылан, қарақал, тоғайлық бұғы немесе хангүл, сондай-ақ арқарлардың 3 түршесi (45-сурет) – алтайлық арқар, қызылқұйрық арқар және қаратаулық арқар және балықтардың жеке оқшауланған популяцияларының 7 түрi (сырдариялық тасбекiре, каспийлiк және аралдық албырттар, арал популяциясының пiлмайы, шортантәрiздi ақмарқа, шулық сүйрiкқанат және iле популяциясының шармайы (көкбас, осман).
  Тiзбелеп берiлген түрлердiң бiрқатары, бәлкiм, мүмкiндiгiне қарай Қазақстан аумағында, су айдындарында кездеспеуi де ықтимал. Бұларға қызылқасқыр, еуропалық қаракүзен, қабылан, қызылқұмдық арқар, аралдық албырт (46-сурет), сырдариялық тасбекiре, шортантәрiздi ақмарқалар жатады. Тiзбеленген балықтар үшiн жантүршiгерлiк оқиға – бұл Арал теңiзi, жерүстi жыртқыштары мен қызылқұмдық арқардың қасiретi – адамның тiкелей жоюы және азықтық қордың тапшылығы. Ал еуропалық қаракүзендi күшi басымырақ бәсекелесi – америкалық қара-күзен ығыстырып, басып алуда. Қосмекендiлер мен жорғалаушылар өкiлдерi арасында қазақстандық фаунада бiрiншi санаттылары (жойылып бара жатқан түрлер) жоқ.