Қазақстан байлығы
Қайталау сұрақтарына жауап бер және тапсырмаларды орында
1. Пайдалы қазбаларды қандай әдістермен өндіреді?
2. Адамдарға пайдалы қазбалар не үшін қажет?
3. «Алтын» сөзіне синквейн құрастыр.
Сызба бойынша тапсырманы орында. Қасиеті бойынша қандай пайдалы қазба екенін анықта.
Жауаптары: бор, мыс, темір, шымтезек.
Білу үшін оқы
«Инсерт» әдісін қолдан.
Қазақстан пайдалы қазбаларға бай. Оның қойнауында жанғыш пайдалы қазбалардың мол қоры бар. Мұнай, табиғи газ, көмір кен орындары көп.
Сондай-ақ Қазақстанда құрамында қорғасын, қалайы, сынап, мырыш, мыс, алюминий бар түсті металдар қоры баршылық.
Біздің еліміздің аумағында полиметалл кендерінің мол қоры бар. Грек тілінен аударғанда «поли» – «көп» деген мағынаны береді. Бұл кендердің құрамында бірнеше металл бар, олардың бастысы – қорғасын мен мырыш. Олардан басқа құрамында мыс, алтын, күміс, палладий, платина және тағы басқа металдар болады. Таллий, цирконий, индий, кадмий, вольфрам сияқты сирек кездесетін металдардың да кен орындары бар.
Қазақстан темір кенінің қоры жағынан дүниежүзінде жетекші орын алады.
Металл емес пайдалы қазбалардан Қазақстан аумағында тұз бен құрылыста қолданылатын түрлі пайдалы қазбалар кең тараған.
Пайдалы қазбалар – біздің мемлекетіміздің басты байлығы. Оларды өзіміздің қажеттілігімізге жаратып, басқа елдерге де сатамыз.
Пайдалы қазбаларының жалпы қоры бойынша Қазақстан дүниежүзінде алтыншы орын алады.
Көмір мен темір кенінің қоры бойынша біздің мемлекет әлем көшбасшыларының алғашқы ондығына кіреді.
Қазақстан аумағында пайдалы қазбалардың әлемге танымал кен орындары орналасқан.
Суреттерге қараңдар. Қала аттарын оқыңдар. Неліктен бұл қалалар бұлай аталғанын болжап айтыңдар.
1-топ
АҚТАУ
2-топ
РУДНЫЙ
3-топ
ХРОМТАУ
4-топ
ҚАРАҒАНДЫ
5-топ
ТЕМІРТАУ
Білу үшін оқы
Қазақстан аумағында пайдалы қазбалардың көптеген кені зерттеліп ашылды. Пайдалы қазбалардың кенін зерттеп табумен айналысатын адамдарды геологтар деп атайды. Пайдалы қазбалардың кені табылғаннан кейін ғалымдар оның мөлшерін анықтайды. Егер қазба байлық көп болса, кен орнын ашуға кіріседі. Мемлекет аумағында қандай пайдалы қазбалардың кені бар екенін білу үшін олардың орындары шартты белгілермен картаға түсіріледі. Бұл белгілер – халықаралық, яғни олар барлық елде бірдей.
Кестеге қара. Кейбір пайдалы қазбалардың кен орындарын қандай шартты белгілермен белгілейтінін анықта.
Қазақстанның пайдалы қазбалар картасына қара (Қосымша1). Қайда және қандай пайдалы қазба кен орындарының белгіленгенін анықта.
Карта бойынша тапсырманы орында (тәжірибелік жұмыс).
1. Пайдалы қазбаларды көрсететін шартты белгілерге қара.
2. Мұнай мен газдың кен орны қай жерде екенін анықта.
3. Қазақстанның қай жерінде темір қоры мол екенін анықта.
4. Картада қанша полиметалл кені белгіленген?
5. Маңайында бірнеше кен орны бар қаланы картадан тап.
6. Өзің тұратын жерде қандай пайдалы қазбалар кені бар екенін анықта.
7. Қай пайдалы қазба кені көбірек көрсетілгенін сана.
8. Қазақстан аумағындағы әрбір пайдалы қазба кен орнының саны туралы кесте жаса.
9. Қазақстанның пайдалы қазбалар кен орындарының гистограммасын құрастыр. Жиі кездесетін 10 түрлі пайдалы қазбаны ал).
Қызықты деректер
• Қаныш Сәтбаев – ең танымал қазақстандық ғалым-геолог, академик. Ол Жезқазған қаласының маңынан мыс және Жезді қаласының маңынан марганец кен орындарын ашты. Қ. Сәтбаев Жезқазған кенінде мыстың көп екенін анықтады.
• Қ. Сәтбаевтың басшылығымен көмірдің, мұнайдың, газдың, қара металдың кен орындары зерттелді. Ол Қазақстанда металлогения (кен орындары туралы геологияның бөлімі) мектебін құрып басқарды.
• Адамдар темір кенін өте ертеден пайдалана бастаған. Ғалымдар темірден заттар жасаудың 2300 жыл бұрын басталғанын дәлелдеді.
• Көмір – ең кең тараған жанғыш пайдалы қазба, ол ертедегі өсімдік қалдықтарынан жерастында түзілген. Егер осы қалдықтар қабатының қалыңдығы 20 метрге жуық болса, оның бетін тас пен топырақ араласқан қабат жауып жатады да, тек екі метрлік қана көмір қабаты түзіледі.
• Мәрмәрді ертеден-ақ ғимараттарды әрлеуге пайдаланған. Бұл қатты материал, 150 жылға дейін өзінің алғашқы түрін сақтап тұрады.
• Алмас ең қатты минерал болып саналады, алайда алмасты балғамен қатты соқса, ұсақталып кетеді.
Сабақты қорытындылау
1. Картада пайдалы қазбалар кені қалай белгіленеді?
2. Геологтар немен айналысады?
3. Қазақстанды неліктен бай мемлекет деп атайды? Қорытынды жаса (тәжірибелік жұмыс бойынша).
4. Қазақстанның жері қандай пайдалы қазбаларға бай?
5. Қазақстанда тұзды, темірді, мұнайды қандай әдістермен өндіретінін болжап айт.
Өзің тұратын жердің пайдалы қазбалары туралы ақпарттарды қосымша дереккөздерден тап. Олар туралы постер құрастыр.