Доспамбет жырау

(ХVІ ғасыр)

   Доспамбет жырау ХV ғасырдың 90-жылдарының орта шенінде Азау қаласында дүниеге келген. Сол кезде Донның төменгі ағысын, Азау маңын мекендеген Кіші Орданы билеуші әскери шонжарлар тұқымынан шыққан болашақ жырау заманы мен ортасының талабына сай тамаша тәрбие алып өскен. Доспамбеттің бүкіл
Дешті-Қыпшақты жақсы білгені, Стамбұл мен Бақшасарайда болғаны, сахара тұрмысымен қатар, мұсылман кенттерінің жайына да қаныққаны аңғарылады. Өз заманындағы талай әскери жорыққа қатысқан жауынгер жырау туыстас түркі тайпаларының арасындағы көп қырқыстың бірінде, 1523 жылдың бас кезінде Астрахан түбінде қаза табады. Ол кезде Доспамбеттің жасы әлі отызға да толмаған еді.

Қоғалы көлдер, қом сулар

Қоғалы көлдер, қом сулар,
Қоныстар қонған өкінбес…
Кілең бұздай кілшейтіп,
Көбелер киген өкінбес…
Торы төбел ат мініп,
Той тойлаған өкінбес.
Құрама шапшақ көп қымыз
Құйып ішкен өкінбес.
Екі арыстан жауға шапса,
Оқ қылқандай шаншылса,
Қан жусандай егілсе,
Аққан судай төгілсе,
Бетегелі Сарыарқаның бойында
Соғысып өлген өкінбес!

   Көбе (көбе сауыт) – батырлардың соғыста кебенек (киіз кеудеше) сыртынан киген сауыты.

   1-тапсырма. «Қоғалы көлдер, қом сулар» толғауы не туралы? Толғауда қандай өзекті мәселелер көтерілген?

   2-тапсырма. Шығарма мазмұнын қандай мақал-мәтелдермен алмастырып айтуға болады? Мысал келтіріңдер.

   3-тапсырма. Өлеңді жатқа мәнерлеп оқыңдар.

   4-тапсырма. Жыраудың негізгі ойына тірек болған сөздерді дәптерге жазыңдар. Адам қандай жағдайда өкінбейді дейді?

   5-тапсырма. Шығармадағы көріктеу-айшықтау құралдарын тауып, өлең құрылысына қарай талдау жасаңдар.

   6-тапсырма. Жыраулар поэзиясының тақырыбы мен идеясын ғылыми дереккөздерге сүйене отырып, баяндап беріңдер.

   7-тапсырма. Берілген тапсырмаларды орындаңдар.

1. Доспамбеттің хрестоматиядағы шығармаларын оқыңдар.
2. Тарихи сөздерге мұғалімнің көмегімен назар аударып, мағыналарына анықтама беріңдер.
3. Анықтамаларды дәптерге жазыңдар.

   8-тапсырма. «Адамның кейбір кездері» (қуаныш болғанда тасу, жамандық келгенде жасып қалу т.б.) тақырыбына сыни ойтолғау жазыңдар.

Айналайын Ақжайық

Айналайын Ақжайық,
Ат салмай өтер күн қайда?
Еңсесі биік боз орда,
Еңкеймей кірер күн қайда?
Қара бұлан терісін
Етік қылар күн қайда?
Күдеріден бау тағып,
Кіреуке киер күн қайда?
Күмбір-күмбір кісінетіп
Күреңді мінер күн қайда?
Толғамалы ақ балта,
Толғап ұстар күн қайда?

Алты құлаш ақ найза
Ұсынып шаншар күн қайда?
Садақ толған сайгез оқ
Масағынан өткеріп,
Басын қолға жеткеріп,
Созып тартар күн қайда?
Кет-Бұғадай билерден
Кеңес сұрар күн қайда?
Еділдің бойын ен жайлап,
Шалғынына бие біз байлап,
Орнықты қара сабадан
Бозбаламен күліп, ойнап,
Қымыз ішер күн қайда?!

   Күдері – жұмсартылған бұлан не бұғы терісі.
   Кіреуке – оқтан, найзадан қорғану үшін киетін темір сауыт.
   Сайгез – садақ оғының бір түрі.
   Масақ – садақтың түп жағы.

!

   Жайық – Еуропа мен Азияның ортасында орналасқан өзен. Жалпы ұзындығы – 2428 км. Жайық өзені туралы «Қыз Жібек» дастанында, Махамбет жырларында жиі айтылады. Италияның әйгілі саяхатшысы Марко Поло Қытайға жасаған сапарында Еуропадан Азияға Жайық арқылы өткен. Жайықтың бойы – Исатай мен Махамбет тұлпарларының дүбірі қалған, даңқты қолбасшы Бейбарыс сұлтан туған өлке.

   1-тапсырма. Хрестоматияны пайдаланып, Доспамбет жырларының тақырыбы мен идеясын айтып беріңдер.

   2-тапсырма. Берілген шығарма не туралы? Доспамбет өмір сүрген кездегі қазақ елінің тарихи жағдайы қандай еді?

   3-тапсырма. Өлеңнің өздерің қалаған үзіндісін мәнерлеп, жатқа оқыңдар.

   4-тапсырма. Толғаудың негізгі идеясын ашатын сөздерді тауып, дәптерге жазыңдар.

   5-тапсырма. Толғаудағы көріктеу құралдарына талдау жасаңдар.

   6-тапсырма. Шығармашылық жұмыс.

Айналайын Ақжайық,
Ат салмай өтер күн қайда?
Еңсесі биік боз орда,
Еңкеймей кірер күн қайда?..

   Толғауды өз ойларыңмен жалғастырып жазыңдар.

   7-тапсырма. «Айналайын Ақжайық» толғауының тарихи және көркемдік ерекшелігі неде?

   8-тапсырма. «Әр мекені елімнің – қарашығындай көзімнің» деген тақырыпта өздерің тұратын аймақтағы өзен-судың бүгінгі жай-күйі туралы эссе жазыңдар.

×
×

Корзина