1.1. Біздің айналамыздағы ақпарат
Нені үйренесіңдер? Әртүрлі ақпаратқа мысалдар келтіруді және ақпаратты әртүрлі формада ұсынуды.
Тірек сөздер:
Ақпарат
Information
Информация
Біз күнделікті өмірде өлшемі миллион бірлікке дейінгі әртүрлі ақпараттарды қабылдап аламыз. Біреулер ақпарат – газет, журнал, кітап, теледидар программасындағы мәліметтер десе, енді біреулері – мектепте оқытылатын оқу материалы, сондай-ақ біз терезеден сыртқа қарағанда немесе тәтті тоқашты жеп көргенде алатын ақпарат деп жауап берулері мүмкін. Бұлардың барлығы да дұрыс. Ақпарат – бұл әртүрлі сезім мүшелерінің көмегімен, белгілер мен символдар арқылы қабылданатын, бізді қоршаған орта жайлы мәлімет.
Ақпарат (лат. informatio – мазмұндау, түсіндіру) – бұл қоршаған ортадан алатын білім, мәлімет және команда (1.1.1-сурет).
1.1.1-сурет. Ақпарат
Ақпарат алмасуға адамның қандай сезім мүшелері қатысады? Құлақпен есту арқылы дыбыстық ақпаратты аламыз. Көзімізбен көретін заттар визуалдық (көру) ақпаратқа жатады. Біз тері арқылы (тактильді) қолмен ұстап көреміз. Бұл ақпарат сипап сезу ақпараты болып табылады. Мысалы, есіктің тұтқасын ұстау арқылы оның неден жасалғанын байқауға болады. Көру мен есту өзара бір-бірін толықтырып отырады және олар ақпаратты қабылдау үшін қолданылады.
Иіс сезу ақпараты – бұл түтіннің, газдың, ағаштың немесе металдың, жаңбырдың, гүлдің және т.б. иістерін ажырату. Бұлар мұрын арқылы алатын ақпарат. Адам тыныс алу кезінде иістерді сезеді.
Дәм сезу ақпараты – тамақ ішкен кезде тілдің көмегімен дәм сезу арқылы алынатын ақпарат.
Ақпарат сезім мүшелері арқылы қабылданады. Оған сезім мүшелері қатысады.
Ақпарат арналары, ақпарат түрлері және сезім мүшелері арасындағы байланыс 1.1.1-кестеде көрсетілген.
1.1.1-кесте
Ақпарат арналары, түрлері және сезім мүшелері арасындағы байланыс
Өмірде қандайда бір мәліметті, ақпаратты тарататын командалар жайлы жиі естиміз. Мысалы, бақылау жұмысының алдында мұғалім оқушыларға: «Балалар, келесі сабаққа «Ақпарат» тақырыбын қайталап келіңдер. Сәрсенбі күні бақылау жұмысы болады», – деп айтады.
1.1.2-суретке назар аударыңдар. Өз білімдеріңді нақты практикалық жағдайға қолданыңдар. Оқушыларға ақпарат қандай түрде берілген?
1.1.2-сурет. Оқушыларға берілген ақпарат
Адам сезім мүшелері арқылы қабылдайтын ақпараттарды компьютер өңдей алмайды.
Компьютер мен есептеуіш техникасы мәтіндік, сандық, дыбыстық, графикалық және бейнелік ақпараттармен жұмыс істейді (1.1.2-кесте).
1.1.2-кесте
Ақпарат түрлері мен мысалдары
1.1.3-суретте ақпараттармен жұмыс істеуге арналған бағдарламалар берілген.
1.1.3-сурет. Компьтерде өңделетін ақпарат түрлері
Адамдар арасында ақпаратпен алмасу бірнеше түрде (жазбаша, ауызша, іс-қимыл) және қандай да бір тілде
(қазақша,орысша, ағылшынша, «Морзе әліппесі» т.б.) іске асады. Ақпарат баршаға түсінікті болу үшін барлық адамдар түсінетін ортақ тіл болу керек.
Күнделікті өмірде, қоғамда, өндірістерде болып жатқан өзгерістерден, процестерден біз ақпарат алып отырамыз.
Ақпаратты алу, беру, сақтау, өңдеу және қолдану процестері ақпараттық процестер деп аталады.
Информатика – ақпараттың құрылымы, қасиеті, оны жинақтау, сақтау, өңдеу, іздеу, түрлендіру, тарату және адам қызметіне жарату мәселелерін зерттейтін ғылым.
«Ақпарат» термині латынның түсіндіру, мазмұндау, мәлімет деген ұғымдарды білдіретін «informatiо» сөзінен шыққан.
Ақпараттық процестердің бес түрі болады: ақпаратты алу, беру, сақтау, өңдеу және қолдану (1.1.4-сурет).
1.1.4-сурет. Ақпараттық процестердің түрлері
Түрлі критерийлерге байланысты ақпарат бірнеше түрге бөлінеді:
Білу және түсіну
1. Ақпарат деген не? Онымен не істеуге болады? Тірек сөздерді орыс және ағылшын тілінде айтыңдар.
2. Адам қандай сезім мүшелерінің көмегімен ақпарат ала алады? Өз жауаптарыңды түсіндіріңдер.
3. Компьютерде ақпараттың қандай түрлерін беруге болады?
4. Компьютерде өңдеуге болмайтын адам қабылдайтын ақпараттардың түрін атаңдар.
5. Неге иіс сезу ақпаратын Интернет арқылы жіберуге болмайды?
6. Үй тапсырмасын орындау үшін оқушыға қандай ақпарат қажет?
7. Сендердің ойларыңша, мысықта, итте, дельфинде, тышқанда қандай сезім мүшелері (көру, есту, сипап сезу, иіс сезу) жақсы дамыған?
8. «Жүз рет естігенше, бір рет көрген артық» сөзінің мәнін түсіндіріңдер.
9. Аңдар мен өсімдіктер қандай ақпарат түрлерін алуға қабілетті?
10. Балалар айналасындағы нәрселерді неге қолмен ұстауға тырысады?
Қолдану
11. Төмендегі келтірілген мысалдар бойынша адамдар мен аңдар, объектілер туралы (объект атаулары қарамен берілген) ақпаратты қандай сезім мүшелерінің көмегімен қабылдайды?
а) бала кітап оқиды;
ә) қыз балмұздақ жеді;
б) ит ізбен келе жатыр;
в) зағип адам «Брайль әліппесін» қолданып, кітап оқиды;
г) аспаз сорпаның дәмін татып көреді;
ғ) дельфиндер бір-бірімен дыбыс шығару арқылы тілдеседі.
12. Қоғамдағы ақпарат алмасу мысалдарын сипаттаңдар:
– әлеуметтік желілердегі ақпарат алмасуды;
– жолаушы мен бағдаршам арасындағы ақпарат алмасуды.
Талдау
13. Өмірде ақпараттарды өңдеу барысында өңдеу ережесін анықтау өте жиі кездеседі. 1.1.3-кестеде берілген ақпараттарды өңдеу ережелерін сипаттаңдар.
1.1.3-кесте
Жинақтау
Алған білімдеріңді жинақтаңдар.
14. 1.1.4-кестеде ақпаратты алу арналары, ақпараттың түрлері мен сезім мүшелерінің арасындағы өзара байланысы бейнелен- ген. Кестенің бос ұяшықтарын ақпараттармен толықтырыңдар.
1.1.4-кесте
Бағалау
15. 1.1.5-суретке қарап, ақпаратты бағалаңдар және жауаптарыңды тұжырымдаңдар:
– Ара қайда қонды?
– Ара қандай ақпарат алады?
– Гүл қандай ақпарат береді?
1.1.5-сурет. Араның гүлге қонуы
«Ақпарат» және «мәлімет» сөздерінің мағынасы бірдей ұғымды білдіретіні жиі кездеседі. Осы сөздердің бір-бірінен айырмашылығы неде?
Мәлімет сөзінің ақпараттан айырмашылығы мынандай: мәлімет – бұл құбылыстар мен жағдаяттар туралы нақты мағлұмат. Мағлұматтар белгілі бір тасымалдаушыларда сақталады. Ал ақпараттар мәселені шешу кезіндегі мәліметтерді өңдеу нәтижесінде пайда болады.
Білім – бұл ақпараттың бір түрі (1.1.6-сурет).
1.1.6-сурет. Мәлімет, ақпарат, білім
Радио, теледидар, мерзімді баспасөз, табиғат және қоршаған ортадан әртүрлі ақпарат алуға болады. Бес мүшеміз арқылы үздіксіз алатын ақпараттың 90%- ке жуығын көру арқылы, 9%-ке жуығын есту арқылы, ал 1%-ін басқа дене мүшелері арқылы аламыз (1.1.7-сурет).
