ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР ӨМІРІ
1. Тарихи тұлғалардың өмірі сені несімен қызықтырады?
2. «Өшпестей із қалдырған» дегенді қалай түсінесің?
1-тапсырма. Мәтінді тыңда.
2-тапсырма. Тыңдалым мәтінін толықтыр. Сұрақтарға жауап бер.
1. Ұлылықтың мәні неде деп ойлайсың?
2. Отанды сүю деген не?
3. Туған елге пайда әкелу дегенді қалай түсінесің?
3-тапсырма. Сөйлемдерді жазып, табу сөздердің астын сыз.
Дәл осы кезде есіктен шығып жатқан қонақтарға қарсы жүріп, сығылыса кірген Қалиқа Абайға жақындап кеп:
– Телғара! Қалқам, сені апаң шақырады! – деді (М. Әуезов). Тентекжан-ау, мені тастап бара жатқаның ба? – деп Зәйкүл де тұра жөнелді (Б. Майлин). Смағұл – әкемнің інісі. Мұрт шыға бастағанына азғана жыл. Мен бұл кісіні тәте деймін. Шешем қазақ әйелдерінің салты бойынша атын атамайды, тергеп «шырақ» дейді (Б. Соқпақбаев).
4-тапсырма. Тарихи тұлғалардың өмірбаяны мен еңбектері туралы диалог құрыңдар. Екпін түрлеріне мән беріңдер.
5-тапсырма. Мәтінді оқып, ат қой. Тақырып бойынша өзара сұхбат құрыңдар.
Үй ішінде әкесі Қанышты өзінше баулыды. Жасы онға толған баласын есі кірген адамға жорыды. Бұған баланың зеректігі мен ұғымталдығы да себеп болды. Сабағын әзірлеп бітіргеннен кейін әкесі Қанышты қасына отырғызып алады да, қисса-дастандар оқытады. Өзі тапжылмаған қалпы бас шұлғи тыңдайды. Бұдан басқа ұлы бабасы Бұхар жыраудың өзі жазып алып, қастерлей сақтап жүрген жыр-толғауларын да жатқа айтқызады. Осылайша Қаныштың көкейінде талай дастандардың сарыны сақталып қалды. Әсіресе, әкесі үзбей оқытатын «Едіге» жырының оқиғасы жадында өшпестей жатталды.
Саналы бидің үзбей жыр-дастан айтқызуының мәнісі – баласының ана тілін меңгеруіне себін тигізудің тәсілі еді. Әке мұраты біртіндеп жүзеге асып та жатты. Қаныш туған халқының салт-дәстүріне, өлең өнеріне, мәдени мұраларына қаныға берді. Сүйіспеншілігі тасқындады. Әсіресе Жаяу Мұса атасының әуендеріне және сол кісінің ықпалымен халық әуендеріне әуестігі артты. Әндердің ырғақ-үйірімін бұзбай, бұрмаламай айтудың тәсілін үйренді. Қариялар сөзіне құлақ түре жүріп, қазақтың таралым шежіресінен де көп жайларды білді.
Сырғыған жылдар Қанышты ширатып, жаңа-жаңа белестерге өрмелетті…
Туған даласының құдіретін таныту үшін құлшынған Қаныш Имантайұлы өзінің де дарынын айшықтады, көксеген мұратын жүзеге асырды. Ол жерді халықтың ырысы деп біледі. Сол ырысты халықтың қажетіне жаратты. Қазақтың сары даласын қазаны сақырлап қайнап тұрған өндіріс ошағына айналдыруға бүкіл күш-жігерін сарп етті.
(Қ. Толыбаев. «Қаныш Сәтбаевтың балалық шағы» кітабынан»)
6-тапсырма. Берілген мәтінді пайдаланып, Қ. Сәтбаев туралы өмірбаяндық мәтін құрап жаз.
7-тапсырма. Бұқаралық ақпарат құралдарынан, ғаламтордан тарихи тұлғалар туралы мәлімет жина. Жинаған ақпараттарыңа сәйкес сұрақтар құрастыр. Оларды пайдаланып, ойбөліс өткізіңдер.
Ойбөліске қойылатын талаптар:
• тақырыптан ауытқымау;
• берілген уақыттан асырмау;
• сөз әдебін сақтау;
• тіл сауаттылығына мән беру;
• фразеологиялық тіркестерді қолдану;
• өз көзқарасын дәлелді жеткізу;
• ақпараттардың шынайылығын тексеру.
8-тапсырма. Жұбыңмен бірге кестені толтыр.
9-тапсырма. Төмендегі деректерді пайдаланып, мемлекет қайраткері туралы интервью дайындаңдар. Диалог барысында екпіннің түрлеріне назар аударыңдар.
Мұстафа Шоқай (1889–1941) – Алаш қозғалысына қатысқан ірі қайраткер, Түркістан жерінің азаттық күресі топ бастаушыларының бірі, публицист ғалым. Ол Қызылорда облысының Шиелі ауданы Сұлутөбе ауылында туған. Сұлутөбе станциясындағы орыс білім ордасында бастауыш білім алған ол 1902 жылы Ташкенттегі гимназияға түсіп, 1910 жылы үздік бітіріп шығады. Сол жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетіне оқуға түсіп, оны 1917 жылы бітіреді.
Мұстафа Шоқай 1917 жылы желтоқсанда Екінші жалпықазақ съезіне қатысып, Алашорда құрамына сайланды. Түркістан (Қоқан) автономиясының жойылуына байланысты Мұстафа Шоқай шетелге эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. «Бірлік туы» газетінің негізін қалады. 1940 жылы Парижге неміс әскері кіргенде, тұтқынға алынып, бірнеше ай түрмеде отырып шығады. Ол Берлинде қайтыс болады. Алматы қаласында Мұстафа Шоқай есімімен атала-тын көше бар. Қызылорда қаласындағы Экология университетіне Мұстафа Шоқай есімі берілген. Қайраткердің туған өлкесінде оған ескерткіш қойылған.
Табу сөздер – тура айтуға болмайтын, бірақ жақсы жағынан ғана суреттелетін әдептілік белгісі.
10-тапсырма. Табу сөздерді қатыстырып, шағын мәтін жаз.
11-тапсырма. Өзіңді-өзің бағала.
